2012-04-21 09:08:03
مێژوويى ك تا ئمڕوو وه‌ ده‌س هاتيه‌، سۆمه‌ريه‌يل كوينه‌ترين ياسايل له‌ مێژوو وه‌ دى هاوردنه‌و كاريش وه‌پێ كردنه‌.

 

ياساى حه‌مۆرابى وه‌رگيرياى له‌ ياسايل سۆمه‌رى بويه‌.

عه‌لى پاشا ساڵه‌ح له‌ى باوه‌ته‌ ئيچنه‌ ئێژێ: كۆمه ياسايل حه‌مۆرابى له‌ دوياى له‌ ناوچين ژيار سۆمه‌رى له‌ بان نويسريايل وان نويسيايه‌، چوين ك چوى يه‌ك بوين ياسايل حه‌مۆرابى و ياسايل دانرياى له‌ لاى(دۆنكى) پادشاى ئور جوى يه‌ك بوين ئه‌ڵاجه‌وى وه‌ يه‌ك ديرن و كه‌س ناتوانێ ئنكارێ بكا.

زنجيره‌ى پادشائى سۆمه‌رى نه‌يساباو هانى و ئه‌يسئه‌ن له‌ دانه‌ره‌يل ياسا بوينه‌.

عه‌لى پاشا سا‌ڵه‌ح له‌ زووان مێژووزانه‌يل ئه‌ورووپى ئيچنه‌ نويسێد: سۆمه‌ريه‌يل يه‌كم ملله‌ت ژياردارێ بوينه‌ ك بوينه‌سه‌ شارنشين و له‌ باوه‌ت كۆمه‌ڵايه‌تيش، يه‌كمين گرووپ له‌ ئنسانه‌يلن ك مل دانه‌ وه‌ ياسا، ئه‌را سه‌ڵماننيش، به‌ڵگه‌يل و شوونه‌واره‌يل وه‌ ده‌س هاتێ له‌ سه‌ر يه‌ ك هن ئه‌و سه‌رده‌مه‌يله‌سه‌ له‌ ناوچه‌گه‌ كه‌فتيه‌سه‌ ده‌س ك له‌ بان گشتيانه‌و تاپۆ مامه‌ڵه‌ كردن زه‌وى و ماڵ له‌ ناونى سۆمه‌ريه‌يله‌.

به‌ڵگه‌ى‌ وه‌ جى مه‌نێ له‌ سۆمه‌ريه‌يل يه‌ ديارى ئه‌كا ك نه‌ ته‌نيا كۆمه‌ى ياسايل مێژوويى فره‌ كوينه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌ له‌ ناونى سۆمه‌ريه‌يل حوكم كرديه‌، به‌ڵكو وه‌ گوزه‌يشت ده‌م و وه‌خت و وه‌ گوره‌ى هه‌وه‌جه‌ ده‌س دانه‌سه‌ دروس كردن ياسا يا پێشكه‌فتێ تريه‌و كردنه‌.

ئه‌را نموونه‌: خشت نويسرياى له‌ شاريار شار(لاگاش) ك وه‌ ئورۆكاجينا(2600 وه‌رجله‌ زايين) ناو بريه‌يد وه‌ ده‌س كه‌فتيه‌ ك نيشان ئه‌ياد ئه‌ى پادشا ياسايل ك له‌ گوزه‌يشته‌ مه‌نوين ك وه‌ قازانج و پشتێوانى له‌ مه‌زڵومه‌يل له‌ وه‌رايوه‌ر كاروه‌ده‌سه‌يل ده‌وڵه‌تى و مه‌لايل ئايينى ك فێر گه‌ناته‌كارى بوين، ئاڵشت كرد.

به‌ڵگه‌ى تر ك مێژووێ ئه‌را 2400 ساڵ وه‌رجله‌ زايين هه‌ڵه‌وئه‌گه‌ردێ، يه‌ ئه‌يرێده‌ وه‌ر چه‌و ك له‌ شار لاگاش، دادگاى ك حوكم وه‌ ناهه‌ق ئه‌را زه‌فت ماڵ و مۆڵك يه‌ك كه‌س سۆمه‌رى دايه‌، وه‌ به‌سين كێشياس.

به‌ڵگه‌يل و خشته‌يل نويسرياى وه‌ ده‌س هاتێ له‌ شارياره‌يل چين سێم شار ئور(2200 وه‌رجله‌ زايين) وه‌ ئاشكرا ياسايل له‌ باوه‌ت مامه‌ڵه‌و ميرات و وه‌خشين و ته‌ڵاق دان نيشان ئه‌ياد.

كۆمه‌ى ياسايل وه‌ ناو(ئانائه‌يتى شۆ)  ك هن سه‌رده‌مه‌يل دوياترن وه‌ ئاشكرا بوونه‌يل خانه‌واده‌و په‌يوه‌نديه‌يل ناونى مناڵ و باوگ و داڵگ ئه‌يرنه‌ زووان ك هه‌فت ياساى ته‌مام له‌ باوه‌ت په‌يمانيش ها وه‌ليا.

ياسايلێ ك 25 مادده‌ ك هن 2000 وه‌رجله‌ زايينه‌و له‌ سۆمه‌ريه‌يل كه‌فتيه‌سه‌ ده‌س ك شه‌ش مادده‌ له‌لێ له‌ باوه‌ت په‌يوه‌نديه‌يل خانه‌واده‌سه‌ ك سێ مادده‌ له‌لێ كه‌م تا فره‌ هه‌ ئه‌و ياسايل حه‌مۆرابيه‌نه‌، ئه‌و دويايش مادده‌يل ياسايى له‌ باوه‌ت په‌يوه‌نديل باوگ و داڵگ وه‌ل گوڕده‌( مناڵێ ك هن خوه‌د نه‌ودو باريد هيوه‌تێ بكه‌ێد)، سزاى ئازاردان ژنه‌يل ك ئاوسن و مناڵ ها له‌ باريان، ئازار ره‌سانن وه‌ په‌سو پوڵه‌ى ك له‌ ناو زه‌ويه‌يل كشتۆكاڵ بوينه‌، چوى هيوه‌ت كردن ياسايل باخدارى كردن، ياسايل لا باوه‌ت سوپاو سزاى تۆمه‌تدان.

وه‌ ئه‌ساس ئه‌و له‌يه‌كه‌ودانه‌يله‌ ك شوونه‌وارناسه‌يل ئه‌ورووپى، ياسايل سۆمه‌رى ده‌س مايه‌ى ئه‌را ياسايل حه‌مۆرابى بويه‌و ريشه‌ بێ جى باس و بێ ئه‌يلاوئه‌ولاى ياسايل حه‌مۆرابى زانيه‌يد.

جى وتنه‌: حه‌مۆرابى له‌ ياسايل ئه‌كاده‌يليش ئه‌را نويسانن ياسايل خوه‌ى كه‌ڵك گرتيه‌. له‌ وانه‌ وه‌ كۆمه‌ ياسايلێ وه‌ ناو(ئه‌ئشنۆننا) تويه‌نيم ئشاره‌ بكه‌يم ك له‌ دو سه‌رده‌م وه‌رجله‌ خوه‌ى(1930 وه‌رجله‌ زايين) له‌ ناوچه‌ى ناونى ژيار ئه‌كادو ئيلام ئه‌را  شارێ چوى پايته‌خت ك له‌ 59 به‌ش نويسيايس و ئه‌نجاميشێ دانه‌ ك نزيك وه‌ سێ له‌ چوار ياسايل حه‌مۆرابى له‌ى كۆمه‌ ياسايله‌ وه‌ر گيريانه‌.

له‌ كۆمه‌ى تر له‌ ياسايل حه‌مۆرابى تويه‌نيم ئشاره‌ بكه‌يم ك هن پادشاى ئه‌ورناممۆ( 2050ساڵ وه‌رجله‌ زايين) ك له‌ پاشمه‌نه‌يل سۆمه‌رى و ئاكادى بويه‌.

له‌ ئه‌ساس يه‌ ده‌ر كه‌فتيه‌ ك حه‌مۆرابى وه‌ له‌ وه‌رچه‌و گرتن ئه‌ى ياسايل سۆمه‌رى و ئاكادى و به‌شێ له‌ ئاكادى وه‌ جه‌م به‌سين و كوڵه‌و كردن ئه‌ى ياسايله‌ له‌ سه‌ده‌يل دوياى وانه‌، ياسايل حه‌مۆرابى له‌ بابل دروس بوى.

هه‌ وه‌ى جووره‌يشه‌، تويه‌نيه‌يد سۆمه‌ريه‌يل وه‌ خاوه‌ن يه‌كمين ياساى ئنسانى بزانيه‌يد ك هه‌ چوى سويكه‌يل تر له‌ ژيار كارگه‌رى فره‌ قويلێ ناسه‌ بان نه‌ته‌وه‌يل هاوساو جه‌هان ك سه‌ده‌يل دوياى خوه‌يان. شار بابل له‌ مه‌ڵوه‌ن مزۆپۆتاميا وه‌ مه‌مه‌ر مه‌رج ئستراتێژى ك داشتيه‌ وه‌ل ژياره‌يل مسر كوينه‌ له‌ خوه‌رئاواى خوه‌ى، هندوستان له‌ خوه‌ڕهه‌ڵاتێ و ئاسياى ناوراس له‌ لاى باكووره‌و په‌يوه‌ندى داشتيه‌. هه‌ له‌ زويه‌و، ناوه‌ند تجارت و بازرگانى و هاتن و چينه‌يل جه‌هانى و جى په‌يوه‌نديه‌يل نه‌ته‌وه‌يل جياوه‌جيا بويه‌. بازرگانه‌يل بابل وه‌ل دانان ياسايل بازرگانى وه‌ ته‌مام جيه‌يل جه‌هان سه‌فه‌ر كردنه‌و وه‌ل خوه‌يانا ئه‌ى ياسايله‌ بڵاو كردنه‌سه‌و. هه‌ ئيچنه‌يشه‌ ئه‌ى خه‌ڵات فره‌ پڕبه‌ها يانێ ياسامه‌ند بوين سۆمه‌ريه‌يل پێشكه‌ش وه‌ ته‌مام نه‌ته‌وه‌يل جه‌هان كردنه‌. هه‌ وه‌ى مه‌مه‌ريشه‌ مێژووناسه‌يل و ياسازانه‌يل وه‌ ڕۆڵ سۆمه‌ريه‌يل له‌ وه‌ره‌و پێش هاتن مێژوو ژيارو ياسا فره‌ كارگه‌رى تايبه‌ت داشتنه‌، جى تايبه‌تێ دانه‌سه‌ پێان./ش