2012-03-24 14:38:14
نيپۆڕ، نۆسى و گائورته‌په‌ وه‌ده‌س هاتيه‌، زانايه‌يل گام گرنگ له‌ بوار مێژوو ژيار ئنسانى ئه‌ڵگرتنه‌.  يانێ وه‌ل خوه‌نين خه‌ت بزمارى ژيار شكۆدار سۆمه‌رى ك هاتيه‌سه‌ بان په‌ڕه‌ى مێژوو ك وه‌ قسيه‌ى ويل دۆرانت له‌ كتاو مێژوو ژيار سه‌ره‌زه‌مين سۆمه‌ر چوى گاپاره‌ى ژيار ئايه‌مه‌. له‌ سه‌ر وه‌سف پره‌ڤۆسۆر س.ن. كارامر، له‌ سه‌رده‌م ده‌س وه‌پێكردن ئه‌ى له‌يه‌كه‌ودانه‌يله‌ تا خوه‌نين ته‌مام خه‌ت بزمارى وه‌ درێژى 8 سه‌ده‌(له‌ سه‌ده‌ى 12 تا 20 زايينى) هه‌وه‌جه‌ وه‌پێ بويه‌و درێژى ‌كێشاس.

 

پرۆسه‌ى ئه‌ى له‌يه‌كه‌ودانه‌يله‌، ئه‌تويه‌نيم وه‌ به‌شه‌يل سه‌ردمه‌يل ژێر به‌ش به‌نديان بكه‌يم:

1) هه‌ر چه‌ن ئايه‌مه‌يل له‌ سه‌رده‌م كوينه يه‌ زانستنه‌ ك مزۆپۆتامياى كوينه‌ يه‌كێگ له‌ گاپاره‌يل ژيار ئنسانى بويه‌، وه‌لى هناى مێژوونويسه‌يل وه‌ نه‌خش گه‌وراى ئه‌ى ژياره‌ له‌ په‌يا بوين و گه‌ورا بوين ته‌مامى ژياره‌يل ئنسانى په‌ێ بردن، وه‌خت فره‌ى له‌لێ ناچێد.

له‌ وه‌سيتنامه‌يل كوينه‌ له‌ بان ئه‌ى باوه‌ته‌ زانيارى فره‌ى هه‌سه‌. له‌ سه‌ده‌ى 12 زايينى، گه‌شتياره‌يل ئورووپى ك له‌ ئاسيا هاتوچوو كردنه‌، زانيارى له‌ بان پاشمنه‌ى شاره‌يل كوينه‌ى ژيارى ك ئيچنه‌ ئه‌راى چن ك له‌ ژێر ته‌په‌يل له‌ ناونى هه‌ردو چه‌م دجله‌و فورات ك هانه‌ ژێر خاك، وه‌ل خوه‌يانا هاوردنه‌.

له‌ ساڵ 1626 زايينى، گه‌شتيار ئورووپى له‌ خوه‌رهه‌ڵات(پترۆدللا باللى)، هناى دوياى ساڵه‌يل فره‌ى له‌ ئاسيا وه‌ل هه‌ڵه‌وگه‌ردانه‌يل زووان عه‌ره‌وى وه‌ليانا بوين، وه‌سيله‌يل فره‌ى ئه‌خاده‌ ده‌س خوه‌ى و ئمجا چووده‌ وه‌ شار رۆم.

بێجگه‌ له‌ خۆمه‌يل و كاسه‌و كوچله‌يل سۆفالى و چشته‌يل تر ك ئه‌را خوه‌ى رازنن وه‌ كار بريانه‌، يه‌كمين نموونه‌ى خشته‌يل نويسيايش وه‌ل خوه‌يا وه‌ ئورووپا ئه‌باد.

ئه‌ى چشته‌يله‌ بايه‌د ئيچنه‌ وه‌كار بوريان تا له‌ ئاينده‌ ئه‌را شيه‌وكه‌ره‌يل ئورووپا چوى به‌ڵگه‌ى و نويسريايل ئه‌ڵاجه‌وى مێژوويى ك نرخيان فره‌ ها بان،‌ وه‌ كار بوريان. وه‌لى ئه‌را ئه‌ڵگرتن گامه‌يل يه‌كم زانستى ئه‌را خوه‌نين خه‌ته‌يل بزمارى 200 ساڵ تر وه‌خت هه‌وه‌جه‌ بوى. له‌ سه‌ده‌ى 19 زايينى، گرووپێگ له‌ ئورووپا وه‌ عينوان، ئاشقه‌يل جه‌مه‌و كردن چشته‌يل ده‌يشت و بياوان ك وه‌ى ناوه‌ ناسيانه‌، خاك مزۆپۆتاميا ژێروبان ئه‌كه‌ن.

له‌ى ژێرو بان و كه‌نين ئه‌ى‌ خاكه‌، وه‌ل ئه‌ڵاجه‌وه‌يل فره‌ى له‌ پاشمه‌نه‌ى بابل، دۆر – شاكين، كۆما، نه‌ينه‌وا و ئه‌و دوياى شاره‌يل ژيار كوينه‌ رويوه‌روى بوون.

2) زانايه‌يل وه‌ جى ئاشقه‌يل گه‌نج: ئه‌را رووشنه‌و بوين نه‌خش بێ وێنه‌ى مزۆپۆتاميا له‌ مێژوو ژيار ئنسانى، هه‌وه‌جه‌ وه‌ يه‌ بوى تا ته‌قلاكه‌ره‌يل ئه‌را وه‌ده‌س هاوردن گه‌نج، جى خوه‌يان به‌نه‌ زانيايل ئه‌ى بوار ك زانستيه‌.

له‌ ساڵ 1920 زايينى، ته‌قلايل شوونه‌وارناسه‌يل له‌ مزۆپۆتاميا له‌ باوه‌ته‌يل زانستيه‌ چيه‌و بانترين ئاست خوه‌ى.

شوونه‌وارناسه‌يل وه‌ خوه‌نين خه‌ته‌يل بزمارى، هه‌زاران خشت خه‌رگێن نويساى ك وه‌ ده‌س ته‌قلاكه‌ره‌يل ئه‌را گه‌نج گرده‌و بوين، له‌ باوه‌ت په‌يوه‌ندى رووشنه‌و بوين مێژوو و ژيار مزۆپۆتامياو خاوه‌نه‌يل كوينه‌ى ژيار، له‌‌ى سه‌رزه‌مينه‌ گامه‌يل گرنگ ئه‌ڵگرتن. ئه‌ى به‌ڵگه‌يله‌، له‌ روه‌يل جياوه‌جيا ژيان ده‌وه‌ريل كوينه‌: له‌ فه‌رمانه‌يل شكۆدار فه‌رمانڕه‌وايل تا كاخه‌زه‌يل هساو كتاو سه‌رمايه‌داره‌يل له‌ خه‌زينه‌يليان، له‌ ئه‌دبيات و ئايينه‌يل دينى تا په‌نده‌يل باوگێ وه‌ مناڵ نافه‌رمان خوه‌ى، زانياريه‌يل فره‌ كه‌فته‌ ده‌سيان.

ده‌س په‌يا كردن وه‌ وه‌سفه‌يل مانادار له‌ ئه‌ى باوه‌ته‌و له‌ درێژى بيس ساڵ له‌ ناونى 1920 تا 1940 زايينى ئه‌نجام گرت. شوونه‌وارناس ئنگليزى(سڕ لئۆنارد واللى(1960 تا1980)، وه‌ ئه‌ساس ئه‌و ئه‌نجامه‌يل گرنگه‌ ك له‌ خراويل شار ئور له‌ مزۆپۆتاميا وه‌ ده‌س خست، وه‌ قه‌ور يه‌كێگ له‌ پادشايل ك هن 3000 وه‌رجله‌ زايين ره‌سى، به‌رخوارد. له‌ ئه‌ى قه‌وره‌ بێجگه‌ له‌ سامان بێ وينه‌ى له‌ ئاڵتۆن و  نوقره‌ و  جواهراته‌يل ك ته‌مام جه‌هان له‌لێ ئه‌ڵاجه‌وى هاتو كلگ نا ده‌م، وه‌ جنازه‌ى پاسه‌وانه‌يلێ به‌رخوارد ك وه‌ شێوه‌ى ترسناكێ وه‌ل پادشايا زينه‌وه‌چاڵ كريايون.

نزويك وه‌ 80 كيلۆمه‌تر له‌ باكوورخوه‌رئاواى ئه‌ى جيه‌، خراوه‌يل كتاوه‌خانه‌ شار ئورۆك ك له‌ لايه‌ن شوونه‌وارناسه‌يل ئه‌ڵمانيا دويرنيايه‌و، سه‌دان  خشت خه‌تى وێنه‌يى(هيرۆگليڤ) ك بنه‌ماى په‌يا بوين خه‌ت بزماريه‌ كه‌فته‌ ده‌س.

ئمجا دوياى يه‌ بوى ك شوونه‌وارناسه‌يل له‌ ناوچه‌ نزيك وه‌ سنوور سورياو عيراق، خراوه‌يل شار مارى دينه‌و. ئه‌ى شاره‌ نزيك وه‌ 3700 ساڵ وه‌رجله‌ زايين وه‌ ده‌س داگيركه‌ره‌يل خراوخاپير كريايه‌‌. له‌ ژێر خه‌ڕگ و خاك ئه‌ى شار خراوه‌ى ئه‌ڵاجه‌ويه‌، كۆشك گه‌وراى پادشايى دوينريايه‌ ك نزيك وه‌ 22000 مه‌ترچوارجا بوى.

پرۆسه‌ى خوه‌نين خه‌ت بزمارى له‌ ناوراس سه‌ده‌ى 19 زايينى ده‌س وه‌پێ كرياس. يه‌كمين به‌ڵگه‌ ئه‌را واز كردن ره‌مزه‌يل ئه‌ى خه‌ته‌ وه‌ده‌س گئۆرگ فريدڕيش كريا، له‌ ساڵ 1802 زايينى يه‌ سه‌لمان ك وه‌ مه‌يت خه‌ته‌يل چوى بزمار، نه‌ته‌نيا يه‌ك خه‌ت، به‌ڵكو زووانێ توينه‌يه‌يد ياد بگيريه‌يد. بێ خه‌وه‌ر له‌ فريدرێش، يه‌كێگ له‌ ئه‌فسه‌ره‌يل ئنگليزى وه‌ ناو(هنرى رالينسۆن) له‌ ناونى ساڵه‌يل 1830 تا 36 خوه‌رى، نويسرياى له‌ باشوورخوه‌رئاواى ئيران له‌ له‌ سه‌ر يه‌كێگ له‌ پادشايل بوى، پسا خوه‌نسياده‌ێ.

دوياخر ئه‌ى له‌يه‌كه‌ودانه‌يله‌ وه‌ ميه‌ت سه‌دان نويسرياى بزمارى تر ك كه‌فتنه ده‌س له‌ سه‌ر مزۆپۆتاميا ك گاپاره‌ى وه‌ دى هاتن و  بڵاو بوين ئه‌ى نويسريايله‌ بويه‌‌ وه‌گ‌ وه‌ ته‌مام مانا وه‌ردامى وه‌پێ دريا.

له‌ باوه‌ت شيه‌وكردن له‌ سه‌ر زووان و ئه‌دبيات سۆمه‌رى، بايه‌د ئه‌ى چوارچێوه‌ى بگرتانه‌ وه‌رچه‌و: له‌ ئه‌وه‌رگ خه‌ت بزمارى له‌ سۆمه‌ريه‌يله‌و چيه‌ ئه‌را سه‌رزه‌مينه‌يل تر، باوه‌ڕه‌يل دينى و مه‌ته‌ڵه‌يل ميتۆلۆژى و ته‌مام فه‌رهنگيان چوى ميراتێگ ئه‌را ئه‌يلاميه‌يل و ئاكاده‌يل و هيتيه‌يل و ئاشووريه‌يل و ئاراميه‌يل وه‌ جى مه‌نيه‌و له‌ رێ وانه‌و ئه‌را جيه‌يل تر جه‌هان چيه‌.

 

زووان سۆمه‌ريه‌يل دويا كه‌زو بوين و له‌يه‌ك پاشين ئه‌ى قه‌ومه‌ هه‌ چوى زووان عه‌ره‌وى له‌ جه‌هان ئسلام ئمڕوو، ماوه‌ى فره‌ێگ له‌ لايه‌ن قه‌وه‌مه‌يل دوياى خوه‌يان چوى زووان پيرۆز دينى پارێزيايه‌. هه‌ ئه‌را يه‌يشه‌ له‌ ناونى زووانه‌يل سۆمه‌رى و  ئه‌ى قه‌ومه‌يله‌ دوياى وانه‌، قامۆسه‌يلێگ دو زووانه‌ نويسريايه‌. ئه‌ى قامۆسه‌يل دو زووانه‌ ئه‌را يادگرتن زووان و ئه‌دبيات سۆمه‌ره‌يل نه‌خشێ فره‌ گرنگ داشتيه‌.

ئاشوورناس(يۆلس ئه‌ۆپه‌رت) هناى ك له‌ په‌ى په‌يا كردنه‌يل خوه‌ى له‌ ساڵ(1881 تا 1855 زايينى) بوى، به‌شدارى راسه‌وخوه‌ى داشتيه‌. بێگومان له‌ بان ئه‌ى باوه‌ڕه‌ بويه‌ ك خه‌ت بزمارى بابل له‌ هويچ وه‌ دى ناتيه‌، به‌ڵكو له‌ ئه‌ساسا له‌ خه‌ت تر بايه‌د وه‌ دى هاتويد.

ئه‌ى ئاشوورناسه‌ له‌ يه‌كم كار خوه‌ى ئيچنه‌ هويرێگ ئه‌خاده‌و ده‌ر ك ناونى بابليه‌يل ك خاوه‌ن خه‌تێگ نازكن و ژيارێگ پيشكه‌فتێ ديرن، نيشته‌جى بويه‌يل مزۆپۆتاميا ك فه‌رهه‌نگ نويسان نياشته‌، بايه‌د ئه‌ڵقه‌ى په‌يوه‌ندى بوود.

ئه‌ۆپه‌رت دوياى يه‌گ له‌يه‌كه‌ودان فره‌ێگ ئه‌كا، ئه‌را قه‌وم دروس كه‌ر خه‌ت‌ بزمارى و  ئه‌ى ژيار فره‌خاس و گه‌ورا ناو كوينه‌ پێشنيار ئه‌كا ك ئمجا دوياى خوه‌ى وه‌ سۆمه‌ريه‌يل ناسريه‌يد. ئه‌ڵبه‌ت هه‌ر ئه‌وجووره‌گ له‌ بان ئشاره‌ وه‌پێ كرديم، ئه‌ى ناوه‌ له‌ لايه‌ن ئاكاده‌يل دريايه‌ وه‌پێان، ناوێ ك سۆمه‌ريه‌يل ئه‌را خوه‌يان نانه‌(كه‌ين گير) بويه‌س.

يه‌ك تر له‌ يه‌كم كه‌سه‌يلێ ك له‌ى باوه‌ته‌و له‌يه‌كه‌ودان كرديه‌، زاناى ئه‌ڵمانى(فريدريش دليچ)ه‌. فريدڕيش له‌ ساڵ 1889 زايينى، گه‌رامر زووان ئاشوورى و له‌ ساڵ 1914 زايينى قامۆس سۆمه‌رى و ئه‌دبيات گه‌رامرى زووان سۆمه‌رى ك له‌ كاره‌يل وه نرخ ئه‌ى زاناسه‌، نويسا.

له‌ ئه‌و ساڵه‌يله‌ تا ئيرنگه‌، هوير و ماريفه‌ت ئيمه‌ له‌ سه‌ر زانستن و زانيارى داشتن له‌ زووان سۆمه‌رى و په‌يوه‌نده‌يل دينى و ئابوورى و جه‌مگايى ئه‌وان، دى رێ خوه‌ى به‌سيه‌. بێجگه‌ له‌ يانه‌، مه‌ته‌ڵه‌يل ميتۆلۆژى چوى: گيڵگامش و ده‌مۆزى و ئه‌ين – ئاننا و ئه‌و دوياى كتاوه‌يل ئه‌ده‌بى خوه‌نيانه‌و وه‌ زووانه‌يل ئمڕوو ك ئيمه‌ وه‌پيان قسيه‌ كه‌يم، هه‌ڵه‌وگه‌رديايه‌.