بزووتنەوەی چەکداریی کورد لە 1961ەوە تا 1975 بەسەرکردایەتیی سەرکردەی ناودار مستەفا بارزانی، پرسی کەرکووکی بۆ بەرژەوەندی کورد یەکلا دەکردەوە. گرێکوێرەی نێوان کورد و عێراق لە ماوەی پەنجا ساڵی رابردوودا کەرکووک و چەند شار و شارۆکەیەکی ترە وەک خانەقین و شنگار. نەکورد ئامادەیە بەموو دەستیان لێ هەڵگرێ و نەبەرامبەرەکەش تا ئەمڕۆ حازر بووە بایی مووێک کۆڵیان لێ بدا. مایەی شادییە، سەرکردایەتیی کورد دەمێکە گەیشتووەتە ئەو باوەڕەی کەوا شەڕ یەکلاییکەرەوە نییە لە هیچ کێشەیەکی سیاسی لەگەڵ عێراق. گەیشتووەتە ئەو باوەڕەی کەوا تاکە رێگە برێتییە لە وتووێژ و حاڵیبوون لە یەکتر. لەم بوارەدا ژیرییەکی لەبیرنەکراوی سەرکردایەتیی کورد لە کاتی رزگارکردنی عێراق لە رێژیمی سەدام لەلایەن هێزگەلی ئەمەریکا و هاوپەیمانانیەوە لە 2003دا دەرکەوت، ئەوەبوو کورد هێزی پێشمەرگەی خۆی پاڵ نەدا بۆ ناو شاری کەرکووک نەبادا کوشتاری نێوان کورد و عەرەب یان کورد و تورکمانی لێ بکەوێتەوە. ئەمەش دەسپێکی دەسخاوێنیی لایەنی کوردی بوو لەو پێکدادانە ناوەخۆیانەی دواتر لە نێوان لایەنگەلی پێکهێنەری کۆمەڵگەی عێراقی هاتنە کایەوە و خوێنێکی زۆریان لەبەر رۆیشت. کورد لە رێی ئەم نامەیەوە رایان گەیاند کەوا بزاوەکەیان لەم قۆناغە تازەیەدا بەئاوەزێکی جیا لە ئاوەزی قۆناغگەلی پێشوو هەڵسوکەوت دەکا.

بەبۆچوونی من، زۆر نابا کورد لەم پشت بەستنە بێ چەندوچۆنەیان بە "وتووێژ یان هەوڵدان بۆ حاڵیکردنی بەرامبەر"، دەگەنە باوەڕێکی کۆتایی و جیاواز لەوەی ئێستەیان، ئەویش مەحاڵبوونی چارەسەرەکەیە بەتەنیایی و بێ هاوکاریی شێوازگەلی تر، واتە مەحاڵبوونی چارەسەری وتووێژ و یاسایی، بەتەنیاباڵی، لە پێناو بڕاندنەوەی ناکۆکی لەگەڵ عێراق. وەک دەبینین ماوەی شەش ساڵە حکوومەتی تازەی عێراق کە کورد بەچڕی تێیدا بەشدارە، نەیتوانیوە لە پرسی مادەی 140دا کە تایبەتە بەگێڕانەوەی ئەو ناوچانە بۆ سەر هەرێمی کوردی، یەک هەنگاو چییە بۆ پێشەوەی بهاوێ. نابێ لەبیر بچێتەوە کە دیموکراسیش لە دواجاردا جۆرێکە لە شەڕ، جیاوازییەکەی تەنیا ئەوەیە کە چەک تێیدا بێدەنگە. بەڵام وەک نەریتێکی گشتی، ئەگەر لایەنێک ئامادە نەبێ بەشەڕ مل کەچ بکا بۆ داخوازەکانت، ئەوا بێگومان بەئاشتیش نایکا. ئەمەیە ئەو مەترسییەی لەم وتارەدا لێی دەدوێم.

بۆ نموونە: لە گەورەترین و فرەوانترین شەڕ لە ئاداری 1974ەوە تا ئاداری 1975 کورد توانییان پرزە لە لەشکری عێراق ببڕن. دوای بڕانەوەی شەڕەکەش بەقازانجی عێراق، سەدام حوسێن لە ئاخاوتنێکی تەلەڤزیۆنیدا دانی بەوەدا نا کە توانست و بڕستی لەشکرەکەی لەبەرامبەر شۆڕشی کوردیدا گەیشتبوو بە کۆتایی. هەر ئەمەش بوو پاڵی نا دەست لە زەوی و ئاوی عێراق هەڵگرێ بۆ ئێرانی ناحەزی مێژووییی خۆی، تا لەبەرامبەردا هەرەوەزیی لەگەڵدا بکا و بەهەردوو لا گەلەکۆمە لە شۆڕشە کوردییە خۆماڵییەکەی عێراق بکەن و پشتی بدەن بەزەویدا، لەمەشدا بردیانەوە. دوای نێزیکەی پازدە ساڵ، سەدام حوسێن لە وتووێژ لەگەڵ نوێنەرانی کورد، لە سەرەتای نەوەتەکاندا، گوتی کاتی خۆی حکوومەتی عێراق بەر لە دەس پێکردنەوەی شەڕ لە 1974دا ئامادە بوو مل بۆ داخوازیگەلی کورد بدا، "واتە کەرکووکی پێ بداتەوە" ئەگەر پاڵەپەستۆی وڵاتانی عەرەب رێگر نەبوایە. درکاندنی ئەم نهێنییە ئەوە دەگەینێ کە رێژیمی عێراق ئەوێ دەمێ حاڵی بووە" بە گەڕاندنەوەی کەرکووک بۆ کوردستان". سەرۆک وەزیرانی ئێستای عێراقیش، نووری مالیکی کتومت وەک ماکانەکەی سەدام حوسێن، پێش چەند رۆژ ئۆباڵی جێبەجێ نەبوونی مادەی 140ی گەڕاندەوە بۆ دەستەی سەرۆکایەتیی کۆماری لە عێراق. واتە هەمان دەستی دەستییەکەی لە چیڕۆکە کوردییە فۆلکلۆرییە بەناوبانگەکەی کە دەڵی "شیردا بۆ داپیردا".

بۆیە بەلای منەوە، ئەو تاکە چارەسەرەی کە ئێستە گیراوەتە بەر، واتە چارەسەری وتووێژ و حاڵیکردنی بەرامبەر، یاخۆ ریفراندۆم و سەرژمێری گشتی، کە ئەوپەڕی شێوازی دیموکراسین بۆ یەکلاکردنەوەی ململانەکان، چارەسەری نیوەچڵ و کەموکورتن. بێگومان هەموو ئەمانە هەنگاوی پێویستن بۆ گێڕانەوەی کەرکووک و ناوچەکانی تر، هەروەها بێگومان راستیشە کەرکووک بەشێکە و دانابڕێ لە خاکی کوردستان، هەروەها شێوازی دیموکراسیش لەم پێناوەدا هیچ جێگرەوەیەکی نییە و کورد نابێ هیچ رۆژێک پاشەکشەی لێ بکا. بەڵام کۆبوونەوەی ئەم هۆکارانە بەتەنیا بەس نین بۆ پرسی وەرگرتنەوەی کەرکووک کە چەندی ئەم پرسە درەنگتر بکەوێ ئاڵۆزتر دەبێ و کورد زیاتر تێیدا ئاسێ دەبێ. وەک لۆجیک، ئەگەر هەموو هۆیەک لە بەرژەوەندی لایەنی بەشخوراودا بێ، هۆکاری رابردنی کات لە بەرژەوەندی ئەودا نییە.

لایەنی کوردی لەم گرەوە مێژوویییەدا، دەبێ بێ درێغی پشت بە گەشەپێدانی بنەواگەلی ئابووری و پتەوکردنی ژیانی دیموکراسیی کۆمەڵگەی کوردستان ببەستێ شانبەشانی ململانەی سیاسی لەگەڵ بەغدادا. کوردستانێکی پێشکەوتوو لەم بوارانەدا، تەرازووی ململانە بۆ لایەنی کوردی تەواو گرانتر دەکا. کەرکووک تەنیا 85 کیلۆمەتر دوورە لە هەولێری پایەتەختی هەرێمی کوردستان بەڵام زیاتر لە 300 کیلۆمەتر دوورە لە بەغداوە. هەولێرێکی تێر و تەژی لە بنەواگەلی ئابووری و رازاوە لە ژیانی دیموکراسی و میدیای سەربەخۆ و مافی کەمینەکان و لێبووردەییی ئاینیدا، کەرکووک بەخشکەیی دەهێنێتەوە پاڵی. کورد لە رووخانی رێژیمەوە حەوت ساڵە کار دەکەن بۆ بووژاندنەوەی هەرێمەکەیان. ناوچەیلی کوردی، رۆژانە بەرەو خۆشگوزەرانی و تەناهی و تەبایی حەسانەوە هەنگاو دەنێن و لەم رووەوە نایەنە بەراوردکردن لەگەڵ هیچ ناوچەیەکی عێراق. دەشبێ لەمەولا پڕۆژەگەلی ئاوەدانکردنەوە لە هەولێر و سلێمانی زیاتر بکەونە ئەو ناوچانەی بە دیوی کەرکووکەوەن تاکو پێ بەپێ شارەکە بدزرێتەوە لە عێراق.

خۆدانەپاڵ لە دنیای هاوسەردەمدا، بۆ ناوەندە دەوڵەمەندەکانی ئابووری و کولتووری و پڕ لە دیموکراسییە نەک شتێکی تر. دەبێ تورکمان و عەرەبی کەرکووک بەخۆشیی خۆیان کوردستان هەڵبژێرن نەک بەزۆری ریفراندۆم بێنەوە پاڵی. دەبێ خۆشی و بەختەوەری لە کوردستان ببێ بەموگناتیس و بەکێشکەری کەرکووکییەکان گشتیان بەهەموو جیاوازیگەلی ئاینی و مەزەبی و نەتەوەیییان.

بێگومان من لایەنگری لە گەشانەوەی ژیانی ئابووری و خۆشگوزەرانی و دیموکراسی لە سەرتاسەری عێراق دەکەم بێ جیاوازی، بەر لەوەی وەک کوردێک لایەنگری لە دۆز و داوای ناوچەی کوردی بکەم. سووربوونیشم لەسەر گەڕانەوەی کەرکووک بۆ کوردستان لەو سەرشار (منگلق)ەوە دێ کە کەرکووک پرسێکی جومگەیییە لە نێوان پەڕینەوەی وڵاتەکەمان "عێراق" بەرەو قۆناغی دیموکراسی، یاخۆ مانەوە و خولانەوە لە قاوغی کوێرەوەری و دواکەوتن.