سه‌ره‌تاێ سه‌رهه‌ڵداین كومه‌ڵه‌یل و جمشته‌یل ڕوشنهوێرى كوردی له سوریه 1
چین ڕوشنهوێره‌یل باوه‌ڕ وه‌ێه داشتن ك ڕوژنامه‌گه‌رى ، سه‌رچاوه‌ێ ڕوشنهوێری و ئه‌ده‌به وێه‌یش هیشت ژماره‌ێ ڕوشنهوێره‌ێل و نوێسه‌ره‌یل و ئه‌دیبه‌یل له كوتایی سه‌ده‌ێ نوزده‌هوم فه‌ره‌وه بوون و ڕوژنامه‌ێ (كوردستان) بوێه مه‌نبه‌رێگ ئه‌ڕا ئایدیولوجی سیاسی كوردى دژ وه ده‌سه‌ڵات عوسمانی و نه‌خش كاریگه‌رێگ بازی كرد له بوار بڵاوكردن هوێر سیاسى و ئایدیوڵوجی كوردی و ڕوڵ دیارێگ داشت له ئاسان كردن هوێر ئازادیخوازى و پێشكه‌فتن شارستانی.
میژوو ئه‌ده‌ب كوردی له كوتایی سه‌ده‌ێ نوزده‌هوم ده گام گه‌ورا ئه‌ڵگرد وه‌ده‌س شاعره‌یل كورد جور " حاجی قادر كویی " و ژماره‌ێگتر له هاوڕێه‌یلێ ، ێه‌یش خوه‌ێ نه‌خش گرنگێگ داشت له ئاست به‌رزه‌و كردن هوشیاری و هوێر نه‌ته‌وه‌یی و وه‌ێ جوره شاعره‌یل و ئه‌دیبه‌یل كورد بوێنه په‌یام ره‌سنه‌یل ڕوشنهوێرى و دیموكراسی و بایخ نه‌یانه جیاوازى چیناێه‌تى و كومه‌ڵاێه‌تى و ئابوورى ، به‌ڵكم گشت توانا و بایخ خوه‌یان خستنه‌بان پرس نه‌ته‌وه‌یی و به‌رزه‌و كردن هه‌ست نه‌ته‌واێه‌تى له ناونی سه‌رجه‌م چینه‌یل كومه‌ڵگا.
له كوتایی ساڵ 1908 ز ، وه‌ل سه‌رهه‌ڵداین حزب (تركیا الفتاه) سه‌رده‌م تازه‌ێگ له ڕوشنگه‌رى و هه‌ست نه‌ته‌واێه‌تى و په‌یوه‌ندی خه‌بات سیاسی له ناو حزب (تركیا الفتاه) ده‌س وه‌پێ كرد ، ئه‌وێش له ئه‌نجام ئه‌وه‌گ ژماره‌ێگ له سیاسه‌تمه‌داره‌یل و ڕوشنهوێره‌یل كورد له ڕێكخستنه‌یل ئه‌و حزبه ئه‌ندام بوێن ، ئمجا وه‌ختیًگ حزب (تركیا الفتاه) كێشه‌ێ نه‌ته‌وه‌یی كورد نادیده گرد و دژایه‌تی بیر نه‌ته‌وه‌یی كوردی كرد ، له ئه‌نجام ئه‌و سیاسه‌ته ، چه‌ن كومه‌ڵه‌ێگ كوردی وه‌مه‌به‌س بڵاوكردن زانست و هوشیاری نه‌ته‌وه‌یی دروس كریان جور (هه‌ڤكاری) و (پێشكه‌فتنا كورد) و (هه‌یڤی) هتد...
ڕوشنهوێره‌یل و سیاسه‌تمه‌داره‌یل كورد نه‌خش گه‌وراێگ له پێشبردن حزب (تركیا الفتاه) بازى كردن ، له وه‌ختێگ ئه‌ندامه‌یل ئه‌و حزبه دژاێه‌تی داخوازه‌یل كورد و هوێر نه‌ته‌وه‌یى كوردی كردیان و جور په‌رچه‌كردارێگ ، ڕوشنهوێره‌ێل كورد ڕزه‌یل و خه‌بات خوه‌یان یه‌كخستن ئه‌ڕا هوشیار كردنه‌وه‌ێ مه‌ردم و پیشخستنیان.
مه‌وقه‌ێگ حزب (یه‌كێه‌تی و ته‌ره‌قى) هاته مه‌یدان سیاسی توركیه ، ئَى حزبه دژ وه داخوازیه‌یل ئازادی و سه‌روه‌خوه‌یی كورد وسا و خواسته‌یل كورد نادیده گرد ، هه‌رچه‌ن له سه‌ره‌تا ته‌قالا كرد كورده‌یل وه‌ره‌و لاى خوه‌ێ بكیشێ.
هه‌ر له‌و قوناغه ، جمشت ئازادیخواز كوردی ڕوێ له پێشكه‌فتن كرد و چه‌ن ڕوژنامه‌ێگ كوردى ده‌رچى جور(شروق كوردستان 1908ز) (كوردستان 1908-1909ز) (یه‌كبون1913ز) (ڕوژاكورد1913ز) و (هه‌تاوى كورد 1913ز) سه‌رجه‌م ئه‌و ڕوژنامه‌یله ئه‌رك ناسانن ئایدیولوجی نه‌ته‌وه‌یى كوردی جیوه‌جی كردیان و چه‌ندین كتاو سیاسی كوردییش له‌و وه‌خته چاپ كریا و له‌ى قوناغه دیدگای نه‌ته‌وه‌یى كوردی شكڵ گرد و سه‌ركرده‌یل سیاسی كورد ، په‌ى بردنه گرنگی نه‌خش میدیا له ژیان ملله‌ته‌یل و له جمشت خه‌باتكارانه‌ێ سیاسی و فه‌رهه‌نگى و وه‌ێ جوره میدیا بوێه چه‌ك كاریگه‌رێگ وه‌ده‌س خه‌باتكاره‌یل كورد ئه‌ڕا وسیان له وه‌راوه‌ر زوڵم و سته‌م توركه‌یل ك خوه‌ێ له كوچ وه‌پێكردن كورده‌یل و گورز وه‌شانن له جمشت نه‌ته‌وه‌یی له خاك كوردستان ئه‌ڕا له‌ێه‌ك چه‌كانن یه‌كێه‌تی خاك كوردستان دوینیاده‌و ، وه‌لێ میدیاى كوردى جور قه‌لغانێگ بوێ له وه‌راوه‌ر سیاسه‌ت سته‌مكارانه‌ێ توركه‌یل و هه‌میش مه‌شخه‌ڵێگ بوێ ئه‌ڕا ڕوشنه‌و كردن ڕوح نه‌ته‌وایه‌تى و بڵاو بوینێ له ئاست ناوده‌وڵه‌تی ، ئه‌ویش له رَێ ئه‌و ڕوشنهوێره‌یل كورده ك په‌یام ئازادی خوازى كورد ڕه‌ساننه جه‌هان.
له‌ئه‌نجام سیاسه‌ته‌یل و ڕه‌فتاره‌یل شوفینى توركه كه‌مالیه‌گان و نێه‌ته دوژمن كارانه‌گه‌یان ، ئاست چاپه‌مه‌نی وه‌شێوه‌ێ گشتى نزمه‌و بوێ ، دویاى ئه‌وه‌گ كاروچالاكى گه‌وراێگ كرد و خزمه‌ت فه‌ره‌ێگ كرده یه‌كخستن ڕزه‌یل كورد.
له كوتایی سه‌ده‌ێ نوزده‌هوم و سه‌ره‌تاێ سه‌ده‌ێ بیس ، ملله‌ته‌یل ستمه‌مدیده‌ێ جه‌هان ئه‌ڵسانه پا و داواێ مافه‌یل ڕه‌واێ خوه‌یان كردن له ڕێ شوڕشه‌یل و ڕاپه‌ڕینه‌یل و وه‌ێ جوره یونانیه‌یل و بولغاریه‌یل و سربه‌یل و رومانه‌گان توێه‌نستن كیانه‌یل سیاسی موسته‌قل ئه‌ڕا خوه‌یان دروس بكه‌ن.
له هه‌مان وه‌خت ، عه‌ره‌بیلیش چه‌ن وڵاتێگ له ژێر ده‌سه‌ڵات فه‌ره‌نسا و ئنگلیز دروس كردن و هه‌ر له‌و وه‌خته كوردیش ده‌س كرده خه‌بات ئه‌ڕا ئازادی ، وه‌لێ داخوازیه‌یل نه‌ته‌وه‌ى كورد ئه‌ڕا ئازادی و ته‌قالاگانێ ئه‌ڕا دروس كردن ده‌وڵه‌تێگ سه‌روه‌خوه‌ى وه ئاگر و ئاسن جواوه‌و دریا و خه‌ڵتان له خوێن كریا و جیوه‌جی كردن سیاسه‌ت به‌ش به‌شه‌و كردن نه‌ته‌وه‌ێ كورد ده‌س وه‌پێكرد و خاك كوردستان كریا په‌نج به‌شه‌وه و هه‌ر به‌شێگێ په‌یوه‌س كریا وه وڵاتێگ سه‌روه‌خوه‌ی و وه‌ێ جوره هه‌ر به‌شێگ له كوردستان گیرودار كیشه و گرفت تایبه‌ت وه‌خوه‌ێ بوێ.
نه‌ته‌وه‌ێ به‌ش به‌شه‌و كریاگ كورد له ڕێ سیمه‌یل دڕگین و كاڵگه‌یل مین و بورجه‌یل دیده‌بانى له یه‌ك جیاوه كریا و به‌ش باشوور كوردستان كه‌فته ژێر كونتروڵ ئنگلیز و به‌ش خوه‌رئاوا له ژێر كونتروڵ فه‌ره‌نسه و به‌ش باكوور بوێه نسیو توركه كه‌مالیه‌گان و به‌ش خوه‌ر هه‌ڵاتیش له نیمه‌ێ سه‌ده‌ێ نوزده‌وه له ژیر كونتروڵ شاى ئێران بوێ.
له شوون به‌شه‌و كردن خاك كوردستان و په‌رته‌وازه كردن هێزه‌یله‌گه‌ێ ، مه‌سه‌له‌ی سڕینه‌وه‌ێ ملله‌ت كورد له ڕوى نه‌خشه‌ێ جوغراقیاى سیاسی ، بوێه به‌شێگ له به‌رنامه‌ێ كار ئه‌و وڵاته‌یله ك كوردستان له بانیان به‌شه‌و كریا و بێجگه ئه‌وه‌یش به‌ش خوه‌ر هه‌ڵات كوردستان ك كه‌فته ژێر ده‌سه‌ڵات ئێران ، ئه‌ویش خوه‌َێ بوێه دو به‌شه‌وه و به‌شێگى كه‌فته ناو خاك ڕوسیه‌ێ قه‌یسه‌ری وه‌تایبه‌ت له كومار ئه‌رمه‌نستان و ئێ له یه‌ك چه‌كیان (كومه‌ڵایه‌تى و ئابووری و سیاسی)یه هیشت كورد له خاك و سه‌رزه‌مین خوه‌ێ جور بێگانه بژیه‌ێ و هه‌میشه ژیانێگ ناسه‌قامگیر داشتێه و دێرێ و وه‌ی جوره هه‌ر به‌شێگ له خاك وڵات به‌شه به‌شه‌و كریاگ كوردستان له قاڵب تایبه‌تێگ ده‌س كرده خه‌بات وه‌گوره‌ێ تایبه‌تمه‌ندى ئه‌و به‌شه‌گ له‌تێ ژیه‌ێگ.
ج ك
