سه‌كزى، ساكز يا سه‌كايه‌يل كين
سه‌كه‌يل فره قاره‌مان و جه‌نگه‌رى بوينه‌و جارجارێ هێرش كردنه‌سه بان هاوسه‌يل خوه‌يان. سه‌كايه‌يل په‌لێ له ره‌گه‌ز هندوئه‌ۆرووپى بوينه ك وه‌رده‌وام له مێژوو كوينه‌ى ئيران خوه‌يان نيشان ئه‌ده‌ن.
ناو: سه‌كه يا سه‌كا ناوێگه ك له سه‌رچه‌وه‌يل كوينه‌ى ئه‌را سه‌كايه‌يل ك له هناز ئاسياى ناونى وه‌ل ئيران سه‌روكار داشتنه، وه كار هاوريايه. سه‌كايه‌يل يا سه‌كه‌يل له زووانه‌يل ئه‌ۆرووپى وه سه‌يت ناودارن.
saka له په‌ل تر ئيرانه‌يل كوينه زووان سه‌كاييه. سه‌كايه‌يل نه‌ته‌وه‌ى ئارى بوينه ك له به‌ش باكوورپشته‌ى ئيران جيگير بوينه. ناو ئه‌ى نه‌ته‌وه له زووان كوينه ئارى هه ئه‌و چنه ك له ناو سان نويسريايل هه‌خامه‌نشى هاتيه، saka و له زووان ئاشوورى ishguza و له زووان يونانى skuthai نويسريايه. هه ئه‌ى ده‌سه‌واژه ك له بڕێ له زووانه‌يل ئه‌ۆرووپى ئمڕوو وه‌ى جووره scythe نويسيه‌يد. ئه‌ڵاجه‌وى ها له‌يره ك نويسه‌ره‌يل ئيرانى ك له روى نويسرياى و وته‌ى ئه‌ۆرووپى، جارێ ئه‌كه‌يس يا جارگيش سه‌يت نويسنن.
ئه‌و مه‌ردمه‌يله ك له ئه‌ۆرووپاى خوه‌رهه‌ڵات نشيته‌جى بوينه، له كتاو سێم هه‌ردۆت وه ئسكه‌يس ناو بريانه. ئه‌ى ناوه له‌ى باوه‌ته‌و درياسه ئه‌ى مه‌ردمانه ك ئسكه‌يس له زووان يونانى وه ماناى پياله‌سه‌و مه‌ردمێ هه‌ميشه پياله‌ى وه‌ل خوه‌يان داشتنه.
وه خاسى ديار نيه ك سه‌كايه‌يل وه خوه‌يان چه وتنه، وه‌لى گومان وه‌هێز ها له يه‌گ ك ناو ئه‌وان هه ئه‌و سه‌كه يا سه‌كا يا چشتێ له‌ى نزيكيه‌ي‌له بوود، چوين ك ئاريه‌يل و ئيرانيه‌يل ئيچنه ناويان هاوردنه‌و هه‌ردۆتيش له باوه‌ت سه‌كايه‌يل ئه‌ۆرووپى وتگه ك ئه‌وانه خوه‌يان وه سۆكلۆت(Scolot) ناو بردنه.
مێژوو
سه‌رزه‌مين سه‌رمه‌ت و سه‌كه‌ستان له ساڵ 100 وه‌رجله زايين، په‌يه‌نى فه‌رمانڕه‌وايى ئمپراتوورى پارت نيشان ئه‌دا. سه‌كايه‌يل له سه‌ره‌تا وه‌ل هووزه‌يل و نه‌سه‌وه‌يل هندوئارى له يه‌ك شوون ژيانه‌و ئمجا چينه ئه‌را جيه‌يل تر.
كووچ كردن هووزه‌يل سه‌كايى له سه‌رده‌م كووچه‌يل گه‌وراى هندوئه‌ۆرووپى ئه‌نجام بويه. بڕێ له هووزه‌يل ئارى له يه‌ك لا‌و وه‌ل سه‌كايه‌يل ئه‌ۆرووپى و له لاى تريشه‌و وه‌ل هووزه‌يل هندوئه‌ۆرووپى په‌يوه‌ندى قه‌ومى داشتنه. دڵتايل باشوور رووسيا هێشتنه‌سه‌ى جى، بڕێ له لاى كويه‌يل ئوراڵ و گرووپێ وه‌ره‌و سيرده‌ريا يا جه‌يحوون چينه. ئه‌وانه دوياى يه‌گ له كويه‌يل تيانشان ره‌د بوينه، چينه‌سه‌و ناو سه‌رزه‌مين كاشغه‌ر. ئمجا له‌وه‌ره‌و سه‌رانسر توركستان خوه‌رهه‌ڵات و دوڵه‌يل كۆتچه‌و قره‌چارو تۆئن هوانگ تا وه كانه‌سۆر داگير كردنه‌و بوينه‌سه هاوساى چين.
بڵاو بوين نه‌سه‌وى سه‌يت يا سه‌كه له ناوچه‌يل سنوورى له بان ئاخرين جمشته‌يل و كووچه‌يل هووزه‌يل ئارى ك دوياى كووچ كردن ئه‌و دوياى هووزه‌يل هندوئه‌ۆرووپى ئه‌نجام گرتيه. له ئه‌وه‌گ ئه‌ى هووزه‌يل ته‌مام بت و هه‌يكه‌ڵ په‌ره‌ست بوينه‌و ئه‌شايرو ده‌يشت نشين بوينه، بوينه‌س موى لويت ئه‌و دوياى هووزه‌يل ئارى چوى ماده‌يل و پارسه‌يل.
هه‌رچه‌ن له ئه‌ڤيستا له سه‌كايه‌يل قسيه‌ى نه‌كرياس، وه‌لى له وان چوى هووزێ ئارى ناو بريايه ك هه‌ميشه ده‌وڵه‌ته‌يل ئه‌ڤيستايى چوى: پێشداديه‌يل و كيانيه‌يل نانه‌سه ژێر فشار و تاڵان خوه‌يان. له داستانه‌يل ئه‌ڤيستا ك له ئه‌فراسياب و تورانيه‌يل و ئه‌رجاسب و ...تد هه قسيه كريايه، وه هووز سه‌كه‌يليش ئشاره كريايه.
ئاشووريه‌يل ئه‌را يه‌كمجار له ناونى ساڵه‌يل 750 تا 700 وه‌رجله زايين له سه‌كايه‌يل ناو بردنه.
له راسيش هێمان چشتێ له هێرش كيمريه‌يل نه‌چويد وه قسيه‌ى هه‌ردۆت(هه‌رچه‌ن هانه بان ئه‌ى باوه‌ر ك سه‌كايه‌يل نانه‌سه‌و شوون كميريه‌يل)، سه‌كايه‌يل چينه‌سه ئاسياى بويچگ ك له سه‌رچه‌وه‌يل خوه‌رهه‌ڵاتى(ئاشوورى و بابلى) ئه‌يشگۆزا نام بريانه‌و يونانيه‌يل ئه‌وانه وه ئه‌سكه‌يت هاوردنه. ئه‌ڵبه‌ت مه‌به‌س له يونانيه‌يل له ده‌سه‌واژه‌ى(ئه‌سكه‌يت) ئه‌و بياوان نشينه‌يله بوين ك وه زووان ئارى قسيه كردنه‌و له ناوچه‌يل لوى باكوور ده‌ريا سياهۆ له باكوور قه‌فقازيا ژيان كردنه‌و واورێزه‌يل(تايبه‌تمه‌نديه‌يل) كه‌لتوورى و ژيارى مادى نياشتنه‌س. ئه‌سكه‌يت ناو هاوبه‌شێگه ك يونانيه‌يل وه ته‌مام هووزه‌يلێ ك هێرش كردنه‌سه ئاسياى بويچگ وتيايه.
له رووژگار ماده‌يل، سه‌كايه‌يل هه‌زاران جار هێرش كردنه‌سه بان سنووره‌يل ئيران. يانه جار بويه وه‌ل ئاشوور هاوپه‌يمان بوينه‌و جاريش بويه له ژێرفه‌رمان ماده‌يل وه‌ل ئاشووريه‌يل جه‌نگ كردنه. له شوون په‌لامار دان له نوو ئاشوور وه بان ماده‌يل، خه‌شته‌رينه ئه‌را ته‌مام كردن و ئه‌وه دوياهاوردن ئه‌ى هێرشه‌يل ئاشووره، وه‌ل مانناو سه‌كا په‌يمان دووسى به‌سيه‌و له كردار وه‌ل ئاشوور چسه ناو جه‌نگه‌و. له نزيك ساڵ650 وه‌رجله زايين، پادشاى ماد ده‌وڵه‌ت گه‌وراى هاورزار وه‌ل مانناو ئوراڕتۆو ئيلام بويه. دوياى سه‌كايه‌يل، كيمريه‌يل(يه‌ك هووزتر له هووزه‌يل بياوان نشين باكوور قه‌فقازيا) وه ناوچه‌ى باكوور خوه‌رهه‌ڵات ئيران هێرش كردنه‌و له نوا رێ خوه‌يان، ده‌وڵه‌ت ئه‌وراڕتۆ له خوه‌رهه‌ڵات درياچه‌ى ورمى و خوه‌رهه‌ڵات ئاناتۆليا وێران كردنه.
هووه‌خشه‌تره گه‌وراترين پادشاى ماد له 10 ساڵ يه‌كم ده‌سڵاتدارى خوه‌ى، تويه‌نست په‌يوه‌ندى وه‌ل پادشايل سه‌كايه‌يل، پرۆتۆسيس بته‌و يه‌كگرتنێ هووزى دروس بكا.
هووه‌خشه‌تره سوپاى وه دو به‌ش سواركاره‌يل ك په‌يكان وه ده‌س و سواركاره‌يلێ تيرخه‌ر(فۆرمێ ك له سه‌كايه‌يل ئامخته بوين) به‌شه‌و كردو ده‌وڵه‌ت وه‌هێز ماد دامه‌زران. له رووژگار هووخشه‌تره، دوياى په‌يمان به‌سين سه‌كايه‌يل وه‌ل ماد، گرووپێ له سه‌كايه‌يل چينه ئه‌را خوه‌رهه‌ڵات ناوچه‌يل مادو ئه‌ى سه‌رزه‌مينه وه ناو وان سه‌كزى يا ساكز ناو نان ك ئيرنگه وه سه‌قز ناوداره.
له قامۆس شانامه، له ژێر كه‌ليمه‌ى سه‌گسار ئيچنه هاوردنه: له‌و سنوورو جيه‌يله ك داهيه‌يل جى گرتنه. له باوه‌ت داهيه‌يل له ژێر كه‌ليمه‌ى سه‌كزى خوه‌نيمن:.. داهه گرووپێ له ئاريه‌يل بوينه ك له ده‌يشت خاره‌زم جى گرتنه‌و دوياى يه‌يش له لوى باشوور ده‌رياى كاسپيه‌ن نيشته‌جى بوينه‌س. له... مه‌ردم هاتنه‌سه‌و ده‌نگ. پادشايل ئه‌وساى ئيران گرووپ داهه په‌خش وپه‌ڵا كردنه. يه‌ك ده‌سه له يانه كل كردنه ئه‌را زابوڵستان ك ئه‌وانه وه پيان ئێژن: سه‌كزى... و ده‌يشت خاره‌زم داهه‌ستان ناو نرياس ك هه ئه‌و ديه‌كه‌ستانه‌سه ك ئمڕوو وه پێ ئويشيه‌يدو ده‌سه‌ى تر له گرووپ داهه له ته‌به‌رستان جى گير بوينه‌و...تد.
هه وه‌ى رزاره‌و، تويه‌نيه‌يد بويشيه‌يد، سه‌نگسه‌ر ك ها له ناوچه ده‌ريا كاسپيه‌ن به‌شێ له سه‌گسار كوينه بويه‌و سه‌نگسه‌ره‌يل له پاشمانه‌يل داهه‌يه‌يل وه‌ل مه‌ردم سيستان(به‌لوچستان)و خاره‌زمه‌يل كوينه له يه‌ك ره‌گه‌ز بوينه‌و ناو سه‌نگسه‌ريش هه له ناو ئه‌ى هووزه‌و له ده‌سه‌واژه‌ى سه‌گسار گيريايه.
له سه‌ره‌تاى كار هه‌خامنشيه‌يل، چه‌ق په‌ڵ و جه‌نگ كردن له سنوور وه‌ل سه‌كايه‌يل هه وه‌رده‌وام بويه. وه‌ل گوزه‌يشت وه‌ختا، گرووپ تر له سه‌كايه‌يل چينه ئه‌را خوه‌رهه‌ڵات ئيران و ئه‌ى سه‌رزه‌مينه وه ناو خوه‌يان سه‌كه‌ستان يا سيستان ناو نانه. ده‌سه‌يل فره‌ى له يانه دانسه‌و داڵده‌ى پادشايى هه‌خامه‌نشى و چوى سه‌رباز ئه‌ڕايان جه‌نگ كردنه. له ناودارترين سه‌كايه‌ل، تويه‌نيم ناو له سه‌كايل تێژخووه‌ى ناو باريمن. له يه‌كێگ له جه‌نگه‌يل سنوورى وه‌ل كورش گه‌وراى هه‌خامه‌نشى له جه‌نگێ وه‌ل گرووپێ له سه‌كايه‌يل خوه‌رهه‌ڵاتى وه ناو ماساژته‌يل كوشيا. داريوش گه‌وراى تر له پادشايل هه‌خامه‌نشى ئه‌را مختدان سه‌كايه‌يل تا ناوه‌ند ئه‌ۆرووپا وه‌ره‌ونوا چێ./ش
