سۆمه‌ريه‌يل وه مانايه‌يل و ماده‌يله وتنه گوتی
له هه‌زاره يه‌كم وه‌رجله زايين، ئورارتۆره‌يل، وه مه‌ردم مانا و ماد وتنه گوتی و ته‌نيا جارجارێگ له خه‌شته‌يل نويسريای سارگۆن دويم، ماده‌يل له گوته‌يه‌يل جياوه‌و كريانه‌و ديارن.
به‌شێگ له خاك ماد له هه‌زاره‌ی سێم وه‌رجله زايين، له بان ناوچه‌ی بويه ك له سه‌رچه‌وه‌يل نويسريای وه‌پێ ئشاره كرياس. به‌ڵگه‌يلێ وه زووان سۆمه‌ری و هۆريانی كه‌فتنه‌س ده‌س. له‌تێان هاتيه له پاچه‌يل خوه‌رئاوای زاگرۆس له دويای وان ماد خوه‌رئاوا دامه‌زرياس، هووزه‌يل هۆريه‌يل(Hurrians) و لولوبيه‌يل(Lullubians)و گوتيه‌يل و هووزه‌يل تر ك وه ئيلام نزيك بوينه ژيانه. له جۆگرافيای ناوچه‌ی ژێرده‌سڵات پادشايل گوتی زانياری فره‌ێگ له‌وه‌رده‌س نيه.
گوتی ناو مه‌ردمێگ بويه ك هه له هه‌زاره ی سێم و دويم وه‌رجله‌زايين له خوه‌رهه‌ڵات و باكوورخوه‌ورئاوای ناوچه نيشته‌جی لولوبيه‌يل(له ئازه‌ربايجان و كوردستان)ژيانه.
مه‌ردم سه‌رانسه‌ر ناوچه‌ێگ له ورمی(ئورميه) تا به‌شێگ له بان چه‌م دياله درێژه‌و بويه، لولوبی و گوتی بوينه، لولوبيه‌يل له به‌ش خوه‌رئاواو گوتيه‌يليش له به‌ش خوه‌رهه‌ڵات جی گرتنه.
له ئه‌دبيات كوينه، باوه‌ڕێگ بڵاو كريايه ك سه‌رزه‌مين ئه‌وان وه‌ل كويه‌ی جودی(ئاگری) له باكوور ئاشور يه‌كێگ زانستنه‌سه‌ی. له هه‌زاره‌ی يه‌كم وه‌رجله زايين، ئورارتۆره‌يل و مه‌ردم ماناو ماد وتنه گوتی.
سه‌رچه‌وه‌يل ئاشوری، جارێگ ئه‌ی ناوه وه به‌ش فره‌گه‌ورای ك ته‌مام نيشته‌جيه‌يل زاگرۆس ئه‌گريده‌و وه‌ر هاوردنه، ته‌نيا يه‌ك جاريش له ناو خشته‌يل سارگۆن دويم، ماده‌يل ئيرانی زووان له گوتيه‌يل جيايه‌و كريانه.
گوتيه‌يل وه ته‌مامی ٢٠ تا ٢١ پادشا داشتنه، ١٢٥ ساڵ له ناوچه‌ی دوچه‌مان فه‌رمانڕه‌وايی كردنه. له ميرات شوونه‌واره‌يل وه وه‌جی مه‌نێ له هه‌زاره يه‌كم وه‌رجله زايين، نيشانه‌ێگ له بوين سه‌روه‌خوه‌ی گوتيه‌يل ناكه‌فتيه‌سه ده‌س، چوين ك سه‌رچه‌وه‌يل ئاشوريه‌يل له‌و رووژگاره له بان ئه‌و ره‌سمه‌گ داشتنه ته‌نيا له يه‌كه‌يل بويچگ سياسی ناو بردنه، ئمجا له ئه‌و كه‌سه‌يل يا مه‌ردمێگ وه‌ل ئه‌ی يه‌كه‌يل سياسیه بوينه ناو ئه‌يرن.
ناو گوتيه‌يل له‌ره‌ساڵه‌ی جۆگرافی ك ده‌بيره‌يل له دويای ساراگۆن له باوه‌ت پيه‌نی ئپمراتۆری ئه‌وی نويسانه، ئه‌دوينيه‌يد. گوتيه‌يل له سه‌ده‌ی ٢٣ وه‌رجله زايين، له سه‌رده‌م پادشايی(نارام سين) پادشای ئه‌كد، له‌و رووژگاره سه‌رانسه‌ر دوچه‌مان(مزۆپۆتاميا) هه له پاچه‌يل زاگرۆس تا ئه‌رمه‌نستان و زنجيره كويه‌يل تورۆس له ئاسيای كوينه له ژێرفه‌رمان و ده‌سڵاتيان بويه. لاپه‌ڕه‌ی مێژوو ئه‌دوينيه‌ن ك ئيلام و شايه‌ديش به‌شێگ له سوريا له ژێرفه‌رمانيان بويه. وه ئه‌ساس ره‌وايه‌تێگ مێژوويی ئه‌كه‌دی، نارام سين پادشای ئه‌كه‌د له سه‌رده‌م پادشايی خوه‌ی، ناچار وه جه‌نگ وه‌ل گوتيه‌يل ئه‌دێ، له ئه‌ی جه‌نگيشه كوشيه‌يد.
سۆمه‌رناس دانيماركیياكۆبسۆن(Jakobson) ئيهچنه به‌راورد ئه‌كا ك ئه‌نريداڤازير(Enridavazir) پادشای گۆتيه‌يل، دويای يه‌گ له وه‌راويه‌ر نارام سين سه‌ر ئه‌كه‌فێد، ئه‌توانيد له به‌ش باشوور دوچه‌مان ره‌قنه بكاو نيپۆر(Nippur) شار پيرۆز سۆمه‌ريه‌يل داگير بكاوو له‌وه‌ره خشتێگ نويسريای وه ده‌س نويسه‌ره‌يل ئه‌كه‌دی ئه‌رای نويسيه‌د.
شايه‌د يه گرنگرتين سه‌ركه‌فتن گۆتيه‌يل وه سه‌ر ئه‌كه‌ده‌يل وه مه‌مه‌ر داشت چه‌ك خاستر بوود. سه‌ربازه‌يل سوپای ئه‌كه‌د ك فێشتر خوه‌ی به‌خش بوينه، چه‌كه‌يل فره سه‌ره‌تايی داشتنه ك كڵاوێگ مسين، كه‌مان و ته‌وه‌رداسێگ بويه. ئيچنه له وه‌رچه‌و ئه‌ياد ك سه‌ركرده‌يل ئه‌كدی وه‌سه‌ر هێرش بردنه سه‌ر ئه‌كه‌د، تويه‌نستنه هاوپه‌يمانی گه‌ورا وه‌ل هووزه‌يل و تيره‌يل تر دروس بكه‌ن. له جه‌نگ گۆتيه‌يل وه‌ل لولوبيه‌يل هاوپه‌يمانه‌و بوون. وه‌سه‌ر يه‌گ، شاركالی شاری(sharkalisharri) كوڕ نارام سين ئيچنه بارودۆخه وه سوود خوه‌ی هه‌ڵه‌گه‌ردنێدو هه‌ر جوور بويه له سه‌زه‌مين خوه‌ی يانی دوچه‌مان مقه‌يه‌دی و سارڵاگاب(Sarlagab) سه‌روك گوته‌يل ئه‌سير ئه‌كا. ئه‌ی هووزه نزيك وه سه‌دساڵ وه ناوه‌چه‌يل ژێرده‌سڵات ئه‌كه‌د فه‌رمانڕه‌وايی كردنه. مه‌مه‌ر جه‌نگ گوتيه‌يل وه‌ل بابيه‌يل ئه‌تويه‌نيم وه زه‌خته‌يل ده‌وڵه‌ته‌يل دوچه‌مان له هه‌زاره سێم وه‌رجله زايين و پێشكه‌فتنه‌يل و سه‌ركه‌فتنه‌يل ئينشۆشيناك پادشای ئيلامی وه ئه‌كه‌ده‌يل بزانيمه‌ی.
له ئاخره‌يل ده‌سڵاتداری گۆتيه‌يل له بابل، كه‌م كه‌م جمشتێگ ئه‌را ده‌ركردن ئه‌وان وه سه‌رۆكايه‌تی ئوريه‌يل دروس ئه‌دێ. پادشايل شه‌ڕكه‌ر بابل ده‌س كه‌نه هێرش كردن و ته‌مام هێزيان له ناو به‌ن، وه‌ل كزه بوين گوتيه‌يل له ئاخره‌يل سه‌ده‌ی بيسم وه‌رجله زايين، بوده مه‌مه‌مرێگ ئه‌را شكست خواردن ئه‌وان و هاتنه‌و دويا ئه‌را كويه‌يل كوردستان و ئازه‌ربايجان، شايه‌ديش له‌وره وه‌ل لولوبيه‌يل هه‌م تويش جه‌نگ بوينه.
له ساڵ ٢٢٣٠ وه‌رجله زايين، سارگۆن وه‌ل دارو ده‌سه‌ی، وه‌دس كويه‌نشينه‌يل به‌ڕبه‌ڕ گوتی له لای باكوور خوه‌رئاوا له ناو بريه‌ن و له ساڵ ٢٢٣٠ وه‌رجله زايين تا نزيك ٢١٠ وه‌رجله زايين، سۆمه‌ر و ئه‌كه‌د ئه‌كه‌فنه ژێرده‌سڵات گوتيه‌يل.
ئه‌كه‌ده‌يل و سۆمه‌ره‌يه‌يل ئه‌تويه‌نن گوتيه‌يل بكه‌نه‌و ده‌يشت. له راسيش رزگاركه‌ر ئه‌كه‌د و هه‌ميش سۆمه‌ر كه‌سێگ ئه‌كه‌ده‌ی نه‌ويه، به‌ڵكو سۆمه‌ریه. ئه‌ی كه‌سه ئوتۆكه‌گاڵ(Utukegal) له مه‌ردم ئورۆك بويه ك له نزيك ٢١٢٠ تا ٢١١٣ وه‌رجله زايين ده‌سڵاتدار بويه.
به‌ڵگه‌ی كه تا فره باوه‌ڕ وه‌پێ كريای له ئه‌ی هووزه كه‌فتنه‌سه ده‌س ك نيشان ئه‌دا ك زووانيان په‌يوه‌ندێگ تايبه‌ت وه‌ل ئيلامی داشتيه، وه‌لی له‌يه‌ك جيا بويه. له باوه‌ت زووان گوتيه‌يل فره كه‌م ئه‌زانيم و ته‌نيا ناو بيس گۆتی له به‌ڵگه‌يل پادشايل سۆمه‌ری ره‌سيه‌يه ده‌س ئيمه.
زووان گوتی تا راده‌ێگ وه زووان هۆريه‌يل نزيك بويه وه تايبه‌ت له ده‌نگ ناسی زووان گوتيه‌يل، ئه‌ی خاڵه هاوبه‌شه به‌رجه‌سته تر ئه‌دێ.
