ماد له دوياى به‌شبه‌شه‌و بوين ئاشوور
ماد له باشوور و خوه‌رهه‌ڵات ئيران و به‌شه‌يلێ له باكوور مزۆپۆتاميا خسه ژێرده‌سڵات خوه‌ى.
بابل كه‌ڵدانى، ده‌سڵات خوه‌ى وه بان ئه‌ى دوياى مزۆپۆتاميا په‌ينه‌و كردو داواى فه‌رمانڕه‌وايى وه بان بڕێ له وانه‌گ باج و خه‌راج دانه ئاشوور له فه‌له‌ستين و سوريا ئه‌كه‌رد.
ليدى يه‌ك پادشايى هه‌لايه(كه‌م تا فره) تازه‌ى وه‌لى ساماندارو ئاوادان بوى.
ئه‌ى وڵاته‌يل له ئيچنه مه‌رجێ ك داشتن رازى نه‌وين و ناچار وه يه بوين ك بچنه گژ يه‌كاو جه‌نگ وه‌ل يه‌كا بكه‌ن و خوه‌رهه‌ڵات ناوراس پا نا ئه‌و ناو قۆناغێ تازه له فره‌خوازى، سه‌ركه‌فتن و ده‌سڵاتدارى وه خوين رشاننێ فره و وه دى هاتن و رميان ئمپراتووريه‌يل له شوونێ بوى.
له ساڵه‌يل 610 تا 590ز وه‌رجله زايين، پادشايى ماد نه ته‌نيا پادشايى ئاشوور له پا دراورد، به‌ڵكو پادشايه‌يل ماننا، سه‌كاو ئه‌وڕارتويش هاورده ژێرفه‌رمان خوه‌ى.
يه خوه‌ى سه‌ركه‌فتنێ گه‌ورا بوى له باوه‌ت گرنگى داشتن ك ته‌نيا چشتێ بوى ك پشت سه‌ركه‌فتن له سه‌ر ئاشوور وه دى هات.
له ساڵ 593وه‌رجله زايين، سه‌رچه‌وه‌ى خوه‌رهه‌ڵات ناس له سێ پادشايى ماننا، سه‌كاو ئه‌وڕارتو ئه‌را ئاخرين جار ياد ئه‌كاو ئه‌وان وه ژێرده‌س ماد ناو ئه‌واد، وه‌لى سه‌روه‌خوه‌ى بوينه وه هساو ئه‌ێرێد. وه‌لى شتێ وه‌پێ ناچێ ك وه بوين نيمه‌سه‌روه‌خوه‌يى ك داشتنه، دوياى ئه‌ێريه‌يد. ده‌س نيشان كردن مێژوو ئه‌ى رويدايه ئه‌را ئيمه زامه‌ته.
دوياى به‌ش به‌شه‌و كردن ميرات ئاشوور، په‌يوه‌ندى ناونى بابل و ماد تا ماوه‌ى گه‌ن بويه‌و هه ئه‌وچنه ك له قسه‌يل ئه‌رمياى نه‌بى له ساڵ593 وه‌رجله زايين دياره، هووزه‌يلێ ك بابل به‌سويدانه‌و له‌ى جه‌نگ و قرم و قاڵه ئاوه‌ختى وه دى ئه‌رايان هات. ئمجا ئه‌رميا له‌ى سه‌رده‌مه له مادو پادشايل ژێرفره‌مانێ ئيچنه قسيه ئه‌كا: خودا ئێژێ، م ته‌مام ئه‌و قه‌ومه‌يل و نه‌سه‌وه‌يله گه‌ورا وڵات باكووره، دژ وه بابل وه پا ئه‌كه‌م. تا له واريوه‌رێ رزار بكيشن و بخنه ژێرده‌س خوه‌يان. ئه‌وان جه‌نگكه‌ره‌يلێ فره‌ئه‌زموون دارن و تيريان وه خه‌تا ناچێ. كه‌ڵده وه ديل ئه‌گريه‌يدو ئه‌وانه ك يانه ئه‌سير ئه‌كه‌ن، تێرێش بوون.
هووزى له لاى باكووره‌و ئه‌ياد، مه‌ردمێ فره‌ن و پادشايل فره‌ى له هه‌ر باڵ زه‌وى هێز ئه‌گه‌رن. ئه‌وان تيروكه‌مان و گورز ديرن، چوى يه‌ك له‌ش مێنن، له جه‌نگ وه‌ل تنا، ئه‌ى دويه‌ت بابل!. پادشاى بابل ناوده‌نگ يانه ژنه‌فت و ده‌سه‌يل شله‌و بوى، خه‌م ته‌مام گيانێ گرته‌و وه‌ر، هه چوى ئه‌و ژنه‌گه ئه‌خوازێ بزاى پێچيا وه خوه‌يه.
به‌يداخه‌يل فره‌و بكه‌ن، له ناو هووزه‌يل به‌ن له سازه‌يل خوه‌دان!، دژ وه ئه‌وى(بابل) ته‌مام نه‌ته‌‌وه‌يل گورجه‌و بكه‌ن، پادشايه‌يل اوڕاتورو مانناو سه‌كايه‌يل دژ وه بابل هانيان بيه‌ن. سه‌ركرده‌يلێ دژ وه ئه‌وى ديارى بكه‌ن، ئه‌سبه‌يل خوه‌دان چوى مه‌لويه گورجه ئه‌را جه‌نگ بكه‌ن. هووزه‌يل تر گورجه‌و بكه‌ن، چوى: پادشايل مادو سه‌رۆكه‌يل وڵاته‌يلێ و ته‌مام فه‌رمانڕه‌وايل و جيگره‌يليان له سه‌رانسه‌رى سه‌رزه‌مين.
ئه‌ى قسيه‌يله بێ بنه‌واو بێ پايه‌ى نه‌ويه. له ئه‌و سه‌رده‌مه وه‌راسى بابل، له نه‌خشه‌يل ماد فره نگران بوينه. هه له‌و سه‌رده‌مه، نه‌بوكه‌د نه‌سه‌ر دوێم(605 تا562 وه‌رجله زايين) وه هه‌ڵه‌په‌ڵه، ده‌ور تا ده‌ور بابل ديوار به‌رزێ كيشاس. له سه‌رانسه‌رى بابلستان ديوارى ك ناوێ نريا ديوار مادى به‌رزه‌و كرد ك تا ئه‌و وه‌خته بابل ئيچنه ديواره‌يلێ وه خوه‌ى نه‌ويد.
له راسيش هه‌ردو پادشايى گه‌ورا، دوياى يه‌گ خاك ئاشوور له ناونى خوه‌يان به‌شه‌و كردن، كه‌فتنه ركابه‌رى وه‌ل يه‌كا. وه گژيه‌كا چين له ناونى هه‌ردو لا، چشتێ بويى ك بايه‌د روى بياتا.
تا سه‌ده‌ى هه‌فتم وه‌رجله زايين، له ئاسياى بويچگ، فريگيه ده‌وڵه‌تێ بوى ك نه‌خش رێبه‌رى له‌و سه‌رده‌مه له‌ملێ بوى. فريگيه وه ده‌س كيمريه‌يل وێران كرياو فێشتر وڵايه‌ته‌يل خوه‌رهه‌ڵات ئاسياى بويچگ، ئيچنه دياره ك له سه‌رده‌م سه‌رۆكه‌يل ده‌وره‌ى دويم پادشايى ئوڕارتو وه ده‌س ئه‌ى ده‌وڵه‌ته داگير كريا، له‌ى سه‌رده‌مه، ليدى ميرات خوه‌رو جى نشين ئه‌ى وڵاته‌يله بوى.
گۆگۆ پادشاى ليدى سه‌رزه‌مين ئوڕارتو كه‌فته ده‌سێ، ئمجا له ناونى به‌رژه‌وه‌ندى ده‌وڵه‌ت خوه‌ى وه‌ل ده‌وڵه‌ت ماد له‌يه‌كدانێ روى ئه‌دا. هه وه‌ى مه‌مه‌ر بوى ك ئاليات پادشا له هاوپه‌يمانه‌يلێ خوه‌ى يانێ: سه‌كايه‌يل دژ وه ماده‌يل پشتێوانى ئه‌كردو ناونى ئه‌وى و هه‌وه‌خشته‌ره له ساڵ(590وه‌رجله زايين) جه‌نگێ قوميا.
له‌ى شه‌ڕه، جاڕێ سه‌ركه‌فتن كه‌فته ده‌سێ و بڕێ جاريش كه‌فته ده‌س هه‌وه‌خشه‌تره، ئه‌چنه له‌وه‌ر چه‌و ئه‌ياد ك سه‌ربازيه‌ل ئاسياى بويچگ تيه‌نه ناو ئاسياى نزيكه‌و.
وه‌ى هاڵه‌و، ماده‌يل تويه‌نستن سوپاى ئاليات وه شيوه‌ى وه‌ختى وه‌ره‌و خوه‌ڕهه‌ڵات بڕان، وه‌لى وه مه‌مه‌ر يه‌گ جه‌نگكه‌ره‌يل ماد له جه‌نگه‌يل ساڵه‌يل وه‌رجله يه دى شه‌كه‌ت بوين، نه‌تويه‌نستن وه ته‌مامى سه‌ركه‌فتن وه ده‌س بارن. ئمجا له 28 مه‌ى ساڵ585 وه‌رجله زايين، هناى وه‌ل سوپاى ليدى پسا له شه‌ڕ بوين، خوه‌رگريا. هه‌ردۆت دوياى يه نويسايه: دوياى په‌نج ساڵ جه‌نگ و شه‌ڕ بێ قازانج، جه‌نگێ كريا. سوپايل هه‌ردولا هناى ك پسا وه‌ل يه‌ك شه‌ڕ كردن، يه‌ى هه‌و رووژ ئاڵشت ئه‌ده‌ێ وه شه‌و... هه‌م ليديه‌يل و هه‌م ماده‌يل، هناى ئه‌ى تيه‌ريكه‌و بوين رووژ وه چه‌و خوه‌يان دين، له جه‌نگ كردن وه‌ل يه‌كا ده‌س كێشن.
ماده‌يل وه باوه‌ڕ يه‌گ ئه‌ى خوه‌رگريانه هن يه‌سه ك شانسيان گه‌نه، له نواى ليدى خوه‌يان كيشانه‌و دى هويچ وه‌ختێش ئه‌را شه‌ڕ كردن ئه‌و دوياى ناتن. هه‌ردوڵا له سه‌ر يه رێ كه‌فتن ك ئه‌ى رويدايه وه نيشانه‌ى و ئشاره‌ى له بان سه‌ر خوه‌يان بزاننه‌ى ك بايه‌د وه‌ل يه‌كا ئاشتى بكه‌ن و دووسه‌و بوون. په‌يمان ئاشتى وه ناوجى بابل(هاوپه‌يمان ليدى)و كه‌ليكه‌يه(هاوپه‌يمان ماد) به‌سياو سنوور ناونى ليدى و ماد له لوى چه‌م هاليس(قزل ايرماق ئيرنگه) ديارى كريا.
ئه‌ى په‌يمانه وه هاوسه‌رگيرى ئه‌يشتوويۆگۆ كوڕ هه‌وه‌خشه‌تره وه‌ل ئاريانيا دويه‌ت ئاليات بته‌وتره‌و بوى. هه‌وه‌خشه‌تره ك سنووره‌يل پادشايى ماد تا ئه‌وه‌ره‌گ دى دوياى خوه‌ى نه‌چێ، په‌ينه‌و كرد. ئمجا هه له‌و ساڵيشه خوه‌ى مرد./ش
