د. عەلی رزا ئەسەدی/ چاڵکریاگەیل ئاسەواری لە پارێزگای ئیلام ( ئیلام فەیلی )، دیارکەێد ک ئی ناوچە لە کۆنەترین شوین و ناوەند گردەوبوین ئایمەیل سەرەتایی بویە، فرە لە ئاسەوار ئایمەیل سەرەتایی ناوبەین کویەیل زاگرۆس وشاخەیل وهاماریەیل و ئەشکەفتەیل هالە پارێزگاگە و لەبەشەیل جوراوجوریگ لەلی، تایبەت لە ناوچەیل باشووری و باشوور خوەراوای، زانایەیل ئاسەوارە لەری کار ئامێرەگان پیاویگ دینەو لە سەردەم مویتسو، وئەسپاوەیل کوچگین لە شیوەی بینا دینەو، لە شیوەی ئەو نمونەیلە ک لە شوینەیل سوان پاکستانی و ئۆڵدۆی لە خوەرهەڵات ئەفریقیا کەفتنە دەس، ئەنجامەگەی ک وەرجە ٨٠٠٠٠ تا ١٠٠٠٠٠ ساڵە، ئەراوە، تۆژینەوە دووپاتە کەێد لە هەسی ئایم لە دەور هەیشتا هەزار ساڵ تا سەد هەزار ساڵ لە پارێزگای ئیلام، ومێژۆی ژیانیان مەزەنە کریەێد ئەرا وەرجە سەد هەزار ساڵ لەزاینی.

دەس نریا بان بڕیک لە ئاسەوارەیل لە ١٥٠٠٠ساڵ وەرجە زاینی ک دینەو ( هەزارەی پانزەهەم وەرجە زاینی) تا ٧٥٠ وەرجە زاینی ، لە ماوەیلیگ مێژۆیی جوراوجور لە ناوچەیل ئیلام ئیسە، وەگەرد کوتە ئاسەواریەیل لە سەردەم بڕۆنزی، خوەی سەردەم ئاسنگین یەکەمە تا سێەم ( ٧٠٠-٧٨ وەرجە زاینی) و سەردەم بڕۆنزی زوی وەزوی.

ک شوین گردەو بوین ئایمەیل بویە لە سەردەم مێژویی وەدریژایی رووبارەیل سێمرە، کانجیر، گنجانشام، هتد، عیلامیەیل، کیشیەیل، لولوبی و جوتی، و گشتیان چنەو ئەرا کۆمەلەیگ نەتەوەیی، وزوانیان یەکگیرە.

عیلامیەگان

یەکیگ لە سەرەتایەیل خێڵەیلە ک لە بەشەیل باشوور خوەراوا لە بەرزایە ئیرانیەگە حکومەت دروس کردن، عیلامی بوین؛ و جی باسە ک ئیلام کۆن نەبایەسە یەکسان وەل ئیلام ئیسە بوود، بەڵکم ئیلام ئیسە رەوشیگ بوی لە ئیلام کۆن، وجاروباریش جوور دەوڵەتیگ سەروەخوەی رەفتار کردیاد، ئی میلەتەیلە شارستانی بوین فرەتر لە ئەو دانیشتەیل ئیران، جوور جوتیەیلە، لولوبیەیلە، کیشیەیلە، چوینکە حکومەت و دەق و زوان و شوین گەورا و سەرمایەی سنوردار داشتن.

زەوی ئیلام دانیشتەیل داشت لە سەرەتای هەزارەی هفتم وەرجە زاینی ، و چینە ناو ماوەی مێژویەگەو لە نیمەی یەکمین لە هەزارەی سێیەم وەرجە زاینی.

زەوی ئیلام کۆن یەکیگە لە چوار بەش لە جیهان کۆن، ئەکەدی لە باکوور، سوبارو لە خوەرهەڵات، ئەمور لە خوەرئاوا، عیلام لە باشوور، ئیلام لە ژیر حکومەتیگ فیدڕاڵی بوی، وهەر ولایەتیگ حکم خوەیەتی خۆنجێی داشت، وەختا حکومەت ناوەند دەسڵات نەیاشت، ئی ولایەتەیلە بوینە سەروەخوەی، وەختا حکومەت ناوەند هێز گرد، گشت ولایەتەیل ک حکم خوەیەتی داشتن، مەندن جوور خوەیان، ئمڕوو ناوچەی ئیلام، جوور یەکیگە لەو ولایەتەیلە، و ئیلام کۆن لەژیر ئی یاسا بوی.

فرەیگ لە مێژۆنوسەیل و ئاسەوارکارەیل ئیلام وە یکیگ لە شارستانیەتەیل سۆمەری و بابیلی دانان، وچوینکە ئیلام وە شیوەیگ گونجیاگ هەل نەکریاگ، و هۆکارە سەرەکیەگە ئەوەسە ک نەنریا ناو لیست شارستانیەتەیل، چوینکە دیر دیارکردنی، خستەی ناو لیستەیل دوژمنەگانی.

دویای خوەنستن هەزاران نە‌قشەیل عیلامی، یەکیگ لە زاناگان ئوشێد، ک عیلامەیەگان کەم قسە کەن، بایەسە یەکەم جار دەسخوەشی لە نوسەرەیل بکەیمن، ئەوانی ک ناو عیلام ٢٠ جار زیاتر باسکردن، هەڵبەت وەشیوەیگ سامی ( عیلام)، ئەرا نمونە، لە ساڵ ٣٠ دویای زاینی، ناوبەین شایەتەیل یەهود ئەرا بەرزەوبوین گەل جولەکە ، لەورا کەسەیلیگ ئیلامی بوین، لە تەوەر بنچینەو، هەرچەن ئیلام خوەی کوڕ یەکەم سام بوی، لە ئەگەر فرەیگ ک ناوچە جوگڕافیەگە واتەگەی ئەوە بوی؛ چوینکە عیلامیەگان لە لای خوەرهەڵاتیەگە لە وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە، لەژیر دەسڵات خێڵەیل سامی بوین.

ئیلام، ئەو زەویەسە ک پارێزگای ئیلام هاتی. بەشیگ لە دەوڵەت ئیلام کۆن بویە، وەگورەی فرەیگ لە بەڵگەنامەیل مێژوی، ئی دەوڵەتە لە سێ هەزار ساڵ وەرجە زاینی دروس بویە، وژیان کۆمەڵایەتی و سیاسیی وەردەوام بویە تا ساڵ ٦٣٩ وەرجە زاینی، وەختا بول بیترێریک ئاشوری فەوتانەی.

ئی شارستانیەتە لە سێ قۆناغ دروس بویە:

مێژو کۆن، لە ساڵ ٢٦٨٠ تا ١٥٠٠ وەرجە زاینی، ک سێ بنچینە لە ئەوان ( ئەڤان) هاتی، شایەت دەوروبەر دیزەفول ئیسە.

بنچینەی شیمش کی ( سیماش) ، شایەت دەوروبەر خرەم ئاباد بوزرگ ( خەیبەر گەورا) و جیگر سال. دیارە ک حاکمەگان خوەیان لە بنچینەی شمساک هاتنە، دوارە بونیادنان مێژو ئی بنچینەیلە نێەکریەێد، مەگەر وەهاوکاری بەڵگەنامەیل وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە و بەڵگەنامەیل ئاینی رەسنەگان، وەلی نێەڕەسێدە میژویگ جێگر و نوسراگ.

ماوە کلاسیکیەگە لە ١١٠٠- ١٣٠٠ وەرجە زاینی، ک هاووەختبوی وەل دەسڵات کیشی لە بابیل، مەزنترین شاهەیل مێژو ئیلام زاڵ بوینە بانی، جوور شوتروک ناخونتە ( شوقروک ناخون تا) و شیلهەگ ئینشوشینەک کوڕی، و ئۆننتاش-لپوشیا دەسڵاتداری کردن، بڕیگ لە نەقشەیل لەو شاهەیلە وەدەس کەفت.

مێژو نوو عیلام ( ٦٥٠- ٧٥٠ وەرجە زاینی) ئی ماوەی هاووەختە وەل رەسین ئاریەگان ئەرا نەجد و ئیران ، و پەیوەندی عیلامیەگان وەگەرد میدیەگان و فارسەیلە، لە کۆتایی ئی بنچینە فەوتیا وەدەس شاه ئاشور ئاشور پانیپال.

ئیلام سەردەم نوو خوزستان و لوڕستان (خایدالو) گریدەو، و پوشتکوه/ پشتکوه ئیلام، و ماداکتو( کەفتیەسە ناوبەین دڕە شەهر و رودبار وە دریژایی رووبار سیمرە لە ئیلام و کویەیل بەختیاری.

واتە ک سنوداربویە لە خوەرئاواوە تا دیجلە، ولە خوەرهەڵاتەو تا بەشیگ لە وڵات فارس، لە باکوورەو تا کویەیل بەختیاری، لە باشوورەو تا خەلیج فارس تا بوشەهر، لە لوتگەی مەزنیی، رەسیە بابیل لە خوەرئاواو و ئەسفەهان لە خوەرهەڵاتەو، و لە دوو بەش دروس بوود دوو کویە و هامارییگ، بەشە یەکەمین ک کەفێدە باکوور ولایەت ئیلام کۆن، وە ئاشتیگ فرەتر مەنەی ک ناوەی وەسەرەتایی نەن وەبونەی شوینە جوگرافیەگەی، و هاماریەگە ک هەمیشە پەیوەندی وەل دەوڵەتە شارستانیەیل ئەو وەختە داشت وهاوسنووری بوی، ک یەکیگ لەلیان بوی، و بویە گرنگترین ناوەند شارستانیەیل ئیرانی کۆن.

ئیلام خاک دانیشتوە رەسنەیل وەرجە ئاریەگان بوی، ک مێژونوسەیل و زانایەیل ئاسەوارە وە ئاسیایی دایاننەن، وەل دروسبوین ئمبراتوریای عیلام کۆن، یکیگ لە گرنگترین بەشەیل ئیمبراتۆریەت عیلام ناوچەی ئیلام ئیسە بوی، ک جوگرافی و شاخی بوی، زاڵە لەبان زەوی وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە، داگیرکەرەیل و داگیرکەر سۆمەری وئەکادی و ئاشوری و بابیلییش بڕیگ جار هاتنە ناوی، لە ریە پیچەڵپیچەگان، ولەناوچەی ئیلام ئیسەو، ک ئەو وەختە ناوی ورهشی یا مرهشە بوی جوور یەکیگ لە ولایەتەیل ئیلام، لە ریکردن ناو دوڕیانەگانی و کویەگانی وەرەو باکوور لە هاماری خوزستان و سوساو.

سەردان شارەیل ئیلام کردن ک دانیشوان فرەیگ هاتی، ک بویە کوشتن و تاڵان ئەرایان.

واڵتەر هەنتز وەی شیوە ئویشید؛ ورهشی وە ئەگەر فرەیگ خوی ناوچە شاخینەگەس لە پوشتکوه/ پشتکوه ( ئیلام ئمڕوو)، وزەوی چواردەور کاخەی بەرز ( سیمرەی ئیسە) لە بەش باکوور خوەئاوا لە سوسیان، ئارا مقەیەتی خوەی، وارشی هەڵبەت پەیوەندی خوەشیگ داشتیە وەل حکومەت ئیلام، چوینکە هەر پەلاماریگ لە دڕندەیل لە وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە دژوە ئیلام هەڵبەت لە مەسار و ئەرسو رەد کەێد.

نەقشەیل ئاشوری ئەرا جولجول ( گوڵ گوڵ ) مەلکشاهی لە ریەگە لە ئیلامەو ئەرا مەلکشاهی، یەکیک لە وەجیمەنیەیل سنحاریب یا ئاشور پانیپال، هیلێد ئی ناوچە فرە رون بوود.

فرەیگ لە مێژونوسەیل ئۆیشن ک ورهشی ( باکوور خوەرهەڵات ئیلام ئیسە) دەوڵەتو حکومەتیگ یەکجاری سەروەخوەی بویە لە عیلام کۆن، وجارەیلیش یەکگردن لە حکومەتەیل ناوبەین دوو رووبارەگە وجارەیلیش لە عیلام کردیە، ووەختیگ دەسڵاتەیل عیلام وەهێز بوینە (خوەرهەڵات باکوور خوەرهەڵات ئیلام ئیسە) تەواو کردنە.

جوتیەگان و لولوبیەگان و کیشیەگان

وە هاووەختی وەل شارستانیەت ئیلام کۆن، هوزەیل جوتی و لولوبی و کیشی دانیشتنە ناوچەیل خوەرئاوای بەرزایەیل ئیرانی و حکومەت دروس کردن.

جوتی لە دانیشتەیل کویەیل بویە، ک وەرەو خوەرهەڵات زاب بویچگ داوەزیە، لای چەو رووبار دیالەی بەرز، لە دەورەبەر کەرمەنشاە و کوردستان ژیان کردنە، ک سنور باکوور ئیلام دروس کرد، قوتەیل داگیر بابیل لە سەردەم نارام سین یا دەسڵاتداریگ تر لە بنچینەی ئەکادی کردن، وتا سەدەی ( ٢٢٣٠- ٢١٢٠ وەرجە زاینی) حکومڕانی بابیل کردن وناویان نریا جوتی.

لە ساڵ ٢٢٢٠ وەرجە زاینی، مەردم لە سەردەم ئیلیا باکش داگیر ئیلام کردن، وتاڵان دەسڵات کوتیک ئینشوشینک و بنچینە دویەمینەی ئاوان کردن .

دویای چەن سەدەیگ لە پێشکەفتن لە رودان ( وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە) قوتیەیل فرە لاوازەو بوین، وقاویان لە ناوچەگە دریا، لە کۆتایی سەدەی بیسودوو وەرجە زاینی، وچینەو ئەرا خاک خوەیان لە کویەیل کوردستان و باشوور ئازەربیجان، لەی ناوچەیلە بیگومان بوینە رویوەڕی هوزەیل لولوبی ک وەهێزن وهاوپەیماندارن، ک وەردەم ئەو جەنگە نەگردن، تا بیچارە بوین وچین وەرەو باکوورو باشوور قۆقاز، سەرچاوەگان ئاماژەی ئۆڕارتو وەلیانەو دەێد وەناو ئەسینیەگان دویای هەزاران ساڵ.

فڕانک هال دەربارەی زەوی جوتی ئویشێد:

شوین لەدایگبوین قوتیەگان لە ئەگەریگ فرە، لە دوڕیان شاخەگان ئیران بویە، باشوور خوەرهەڵات کەرمانشاه.

لەبان ئەوە، قوتیەگان لە ناوچەیل باکوور وباکوور خوەرئاوا لە ئیلام ئیسە فەوت بوینە.

هوزەیل لوبیس هەمیش لە خێڵە ئاسیایەیل بوینە، ک دانیشتو دوڕیانەیل ناو کویەیل زاگرۆس بوینە، وەرجە رەسین ئاریەگان وەرەو بەرزایەگەی ئیران، دەسڵات لولوبیەگان بویە هۆکار گرفتەیلیگ گەورا ئەرا سۆمەر و ئاکاد، وجەنگەیل گەورایگ بویە ناوبەین ئەوان و بابیلیەگان.

لولوبی جوور جوتی فەوتیا لە دویای دامەزرانن ئاریەگان ودرەوسکردن حکومەتەیل لە خوەرئاوای ئیران.

یوسف مەجید زادە لە کتاوەگەی نویسا؛ بنچینەی ئی وەگژاچگەیلە -جوتی و لولوبی- بەشەیلەگە لە زەویەیل کوردەیل، و لۆزەر هیمان نوو بوی.

سپایسەر باوەڕی هەس وەوە ک کۆنترین دانیشتوەیل باشوور ناوبەین رووبارەگان وەرجە رەسین سۆمەریەیلە لەی ناوچەیلە، بڕیگ زاگڕۆس عیلامی بوین، و خزمەیل جوتی و عیلامەیەل، کیشیەگان جوور جوتی و لولوبی لە بنار کویەیەیل زاگڕۆس ئەوزەڵ کردن، لە سەدەی شانزەهم، بابیل و باشوور وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە داگیر کردن.

ک فرە هاوکار کیشیەگان بوی ئەوەبوی ک ئیوەت کردن ئەسپ لە وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە فرە باو بوی، وکۆنتڕڵ بابیل درویژترین داگیرکاری بیگانە بوی لە وڵات ناوبەین دوو رووبارەگە، ئی کۆنتڕۆڵە ٥٧٦ ساڵ وەردەوام بوی، تا عیلامیەگان لە ساڵ ١١٧١ وەرجە زاینی داگیری کردن.

شوین سەرەکی هوزەیل کاسی لە لوڕستان و ناوچە شاخانەیل زاگڕۆس بوی.

سەچاوەەیل

اسدی، علیرضا. فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه(پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام)، ایلام: انتشارات جوهر حیات، 1390.

اسدی، علیرضا. با ایلامیان در ایلام (شناخت اقوام، ایلات، طوایف و خاندان های استان ایلام). ایلام: انتشارات جوهر حیات،۱۳۹۷.