نووڕستنێگ له ده‌وروه‌ر مێژوو ماد
هه ئيچنه‌يشه له باوه‌ت په‌يوه‌ندى داشتن ئه‌ى كه‌سه وه‌ل بنه‌ماڵه‌ى پادشايى ماد(هوه‌خشه‌تره‌و ئه‌ره‌شتى ويه‌يگ) له سه‌رچه‌وه‌يل وه‌رجله هه‌ردۆت(چوى نويسريايل ئاشوورى) هويچ نه‌كه‌فتيه‌سه ده‌س. ته‌نيا تويه‌نيه‌يگ ئيچنه هويره‌و بكه‌يم كه كاره‌يل دياكۆ(ئه‌وه‌يشه وه‌ى شايه‌ده‌و ك ئه‌وى وه‌ل ديۆكس هه‌ردۆت يه‌كێ بويه) له دژ ئاشووريه‌يل و هاودس بوين وه‌ل دهوڵهت ئوڕارتۆ، ده‌يان ساڵ دوياى وه‌ى، كردارى قاره‌ماننه وه هساو هاتيه. دوياى يه‌گ ئه‌ى كه‌سه به‌رزه‌و ئه‌كه‌ن تا ره‌سننه‌ى ئه‌و ئاست ك بووده قاره‌مان مللى و ئه‌فسانه‌يى ئه‌را ماده‌يل و نه‌خش و جى"سه‌ر زنجيره‌ى بنه‌ماڵه‌ى" پادشايى ماد وه پێ ئه‌دريه‌يدو له‌وبانه جى ئه‌گرێد. ئيچنه له وه‌ر چه‌و ئه‌ياد، ئه‌وه‌گ له باوه‌ت ده‌موده‌زگايل ژيارى و حكومه‌تى ماده‌يل له ناو نويسريايل مێژويى(هه‌ردۆت و دوياى ئه‌وى) وه‌تيايه، وێنه‌ێگه ك هن هه‌خامه‌نشيه‌يل و پارسه‌يله كه به‌سيايه وه باڵاى ماده‌يل ك رووژگاريان چيه‌و ئيچنه پوشاننه‌و له نوو سازينه‌سان.
ئه‌وه‌گ له نويسريايل ئاشوورى ك به‌ڵگه‌يل هاوسه‌رده‌م وه سه‌رده‌م ماده‌يل هه‌ن، ئيچنه ديار ئه‌كا ك ماده‌يل له سه‌ده‌ى 9 وه‌رجله زايين تا سه‌ده‌ى 7 وه‌رجله زايين، نه‌تويه‌نستنه ئيچنه وه‌ره‌ونواچينێ بارنه ده‌س ك مه‌مه‌ر يه‌كه‌وگرتن و رێخسن هووزه‌يل و ئێڵه‌يل په‌خشوپه‌ڵاى ماد له بان خه‌ت يه‌ك وه‌رێه‌و‌بردن و فه‌رمانڕه‌واى گشتى و يه‌كانه- بتويه‌نيم ناوێ پادشاى ته‌مام سه‌رزه‌مين مادنشين بنه‌يم- ئه‌وچنه ك هه‌ردۆت له سه‌ره‌تا"ديۆكس" هه له پێشه‌و ئيچنه نيشان ئه‌دا، بوود.
پادشايل ئاشوور وه‌سه‌ريه‌و ك فره هێرش سه‌ربازى كردنه‌سه بان ناوچه‌ى نيشته‌جى بوين ماده‌يل، وه‌رده‌وام وه‌ل ژماره‌ى فره له"پادشايل ناوچه‌يى"(حوكمڕانه‌يل سه‌روه‌خوى شاره‌يل جياوه‌جيا) روى وه روى بوينه نه يه‌گ وه‌ل يه‌ك فه‌رمانڕه‌واى ك گشت سه‌رزه‌مين نيشته‌جى ماده‌يل له ژێرده‌سێ بويه.
له لاى تره‌و، كزى ژيار و حكومه‌ت ماده‌يل، وه‌ختێ ئاشكرا ئه‌دێ ك بزانيم، كه‌نينه‌يل شوونه‌وارناسى ئه‌نجام درياى له سه‌رزه‌مين مادنشين، ئه‌وقه‌ره شونه‌وار خاسێ وه ده‌سه‌و نيانه ك بتويه‌نيم ئه‌وانه وه دڵنيايى ته‌مامه، نێشانه‌ى تايبه‌ت له ژيارو حكومه‌ت ماده‌يل بزانيم.
يا وه قسيه‌تر، كۆشك گه‌وراى ديۆكس له هگمه‌تانه(ئه‌وچنه ك هه‌ردۆت ئێژێ)، له كۆشكه‌يل پادشايى مادى، شاره‌يل ـ قه‌ڵايل، ئارشيڤ ده‌وڵه‌تى ك هه ئه‌وقه‌ره يه‌ك دهوڵهت وه‌هێزو يه‌ك ژيار پێشكه‌فتێ بايه‌د داشتوودو ئه‌تويه‌نێد، نيشانه‌ى له بوين ده‌وڵه‌تى مه‌ركه‌زى مادى بوود، تا ئيسه چشتێ نه‌كه‌فتيه‌سه ده‌س.
ئمڕوويش فره له قه‌وه‌ريل ناو كويه‌سان له‌كوردستان و كرماشان و ئازه‌ربايجان، چوى: دكان داوود، فه‌خريكا، شيرين و فه‌رهاد، قيزقاپان، كه‌ل داو، كوڕخ و كه‌يج و...تد، ك ئه‌وسا هن ماده‌يل بويه، ئيسه وه هن سه‌رده‌م سلۆكيه‌يل و يا سه‌ره‌تاى ئه‌شكانيه‌يل زاننان.
وه‌لى ئه‌و بڕجيه‌يل نيشتنه ك هن سه‌ده‌ى هه‌فت وه‌رجله زايين له دوياى گه‌ردينه‌يل شوونه‌وارناسى له ته‌په‌يل گه‌ودين، نوشى جان، باباجان( له ژێر ده‌سڵات كوينه‌ى ماده‌يل) په‌يا كرياس، هه‌م له بان يه‌گ پادشايى يه‌كگترێ و ناوه‌ندى ك هن ماه‌يل بوود، چشتێ ك ئشاره‌ى وه‌پێ بكا، نيه. چوين ك ئيچنه له وه‌رچه‌و ئه‌ياد ك ته‌مام ئه‌ى ناوه‌نده‌يل هن فه‌رمانڕه‌وايه‌يل ناخوه‌يى بوينه ك له سه‌ده‌ى 6 وه‌رجله زايين ئه‌وه‌يشه وه مه‌مه‌ر داگيربوين له لاى دوژمه‌نيله‌و وه ناوچه‌يل فه‌قيرو هه‌ژار ئاڵشته‌و بوينه.
ئه‌ڵبه‌ت يه‌يشه ناتوانێد نيشانه‌ى له بوين ده‌وڵه‌تێ وه هێز مادى له‌و سه‌رده‌م بوود. وه‌لى دوياى گه‌شه كردن و ئاڵشته‌يل له سه‌ره‌تاوه، ئه‌ده‌ى وه مه‌مه‌ر يه‌گ ئه‌ى ناوه‌نده‌يل ناوخوه‌ييه گه‌شه بكه‌ن، ئه‌وه‌يش له ئه‌نجام خه‌راج سه‌ننه‌يل ئاشوورو داوايل بازرگانى بويه. وه‌ى هاڵه‌و، ئه‌ى گه‌شه كردنه له مووده‌يل داوايل ئاشووريه‌يل بويه ك وه‌ل له ناوچين ئمپراتوورى ئاشوور له ئاخره‌يل سه‌ده‌ى هه‌فت وه‌رجله زايين ته‌مام ئه‌دێ. له ئه‌نجام، ئيچنه خاستره وه ئه‌نجامێ بڕه‌سيم ك له‌و سه‌رده‌م، ماده‌يل هويچ وه‌خت له ئاست كۆنفدراسيۆنێ سس ئێڵى ئه‌و نواتر نه‌چينه. چوين ك هويچ هويرێ ئه‌ساسى و سه‌رچه‌وه‌ى ريخسن كرياى ئه‌را يه‌ك ئمپراتوورى گه‌ورا نياشتنه.
راسى ها له‌يره ك له سه‌رده‌م"فه‌ڕوه‌ڕتى"( Khshathrita – Fravarti) ك له مێژوو هه‌ردۆت وه دويمين پادشاى ماد زانريه‌يد، دهوڵهت ماد، چشتێ بێجگه له يهك‌گرتن سياسى و سه‌ربازى چه‌ن شار يا هووز مادو ماناو كميرى نه‌ويه‌و ئه‌را پادشايى ئاشوور، فه‌ڕوه‌ڕتى ته‌نيا سه‌ركرده‌ى شوڕش شار كه‌ركه‌شى/ Karkashshi(ها له نزيكى هه‌مه‌دان ئيسه) بويه ك وه‌ل هاوپه‌يمانه‌يلێ چه‌ن شار سه‌روه ئاشوور له زاگرۆس له ژێر هه‌ڕه‌شه‌و چه‌پاو كردنيان بويه‌و نياز يه داشتنه تا سه‌ركرده‌يل شاره‌يل تر له دژ ئمپراتوورى ئاشوور هان بيه‌ن تا شوڕش بكه‌ن و له ئاخريشه‌و له يه‌كێ له جه‌نگه‌يلێ، فره قاره‌ماننه ك خوه‌ى وه پا ئه‌كا، خوه‌ى كوشيه‌يدو ته‌مام سوپاگه‌ى بڵاو ئه‌دێ.
وه‌ى كاره‌يل به‌رجسته‌ى ماده‌يل له ناوبردن ئمپراتوورى ئاشوور( وه‌ل بابليه‌يل) ئيچنه له وه‌ر چه‌و ئه‌ياد ك دهوڵهت ماد، سه‌رچه‌وه‌يل ماڵى فره‌ى ئه‌را ئاماده كرد سوپاى وه هێز و ريخسن كرياى داشتوودو ئه‌ى سه‌رچه‌ويله بێگومان له ئه‌نجام ئه‌و باج و خه‌راج سه‌ننه بويه ك ماده‌يل له شاره‌يل ئاوادان ژێرفه‌رمانيان و ئه‌و مامه‌ڵه‌يل بازرگانيه وه‌ل ئاسياى ناونى و چه‌ودێرى كردن له بان رێ بازرگانى خۆراسان گه‌ورا بويه. وه‌لى وه‌ى هاڵه‌و، سوپاى ماد كه‌م هێز ليسكدار خوه‌ى نيشان دايه. وه‌ى مه‌مه‌ر ك ده‌سكه‌فته‌يل وان له جه‌نگ له ناوبردن ئاشوور، فره كه‌متر له بابل بويه. له لاى تريشه‌و، جه‌نگه‌يل ماد وه‌ل كادۆسيه‌يل و پارته‌يل و ليديه‌و پارس هويچ ئه‌نجام سه‌ركه‌فتنێ ئه‌راى وه ده‌س نه‌خسيه.
هه ئيچنه‌يشه، هه‌ردۆت له مێژوو نويسرياى خوه‌ى، ئيچنه ئه‌نويسێ ك ماده‌يل له سه‌رده‌م فه‌ڕوه‌ڕتى تويه‌نستنه، پارسه‌يل بكه‌نه فه‌رمانبه‌ر و باج و خه‌راجده‌ر خوه‌يان، جه‌نگ پارس و ماديش، له ئه‌نجام ئه‌ڵسان كۆرش دژ وه ئه‌ى داگيركه‌ريه بويه.
وه ئه‌ساس ئه‌و باسه‌يله‌و چه‌ن ئشاره‌ى تر، بڕێ له شيه‌وكه‌ره‌يل فره سه‌خ‌ت كه‌فتنه‌سه با ئه‌ى گۆ‌مانه ك پارسه‌يل له ژێرفره‌مان وده‌سڵات دهوڵهت ماد بويه‌و فره له شێوه‌يل و مۆتده‌يل وده‌زگايل فه‌رهه‌نگى و ژيار و سياسى ته‌نانه‌ت به‌ناسازى خوه‌يان له ماديل ياد گرتنه‌و له وان وه‌رێ گرتنه. جيا له به‌ڵگه‌يله، هويچ به‌ڵگه‌ى كوينه‌و قه‌ديمى سه‌روه‌‌خوه‌ى له وه‌ر ده‌س نيه ك وه ئه‌ى ره‌قنه‌و ده‌سڵاتدارى ماده‌يل وه پاره‌سه‌يل ئاشكراتر بوود. به‌ڵكۆ وه ئه‌ساس ئه‌وانه‌گ له بان وتريا، زانسته‌يل ئاشكراى ئيرنگه، وه چه‌واشه‌ى ئه‌و چشته ك وه ئه‌ساس خاسته‌يل مێژوونويسه‌يل يونانى و لاتينى، نيشان ئه‌ياد: دهوڵهت ماد، له به‌شێ وه‌رچه‌و له مێژوو، ده‌وڵه‌تێ كز و په‌خشوپڵا بويه‌و له ئاست كۆنفدراسيۆن هووزه‌يل مادى و خۆزماڵى- له باوه‌ت ئه‌ى تايبه‌تمه‌نديه- هويچ ده‌زگاى بايخدار و ريشگدار حكومه‌تى و ژيارى نياشتيه. وه‌ى مه‌مه‌ره، ناتويه‌نيم ئه‌يچنه هويره‌و بكه‌يم ك دهوڵهت پارس- زوى زوى بنه‌مايل حكومه‌تى و ژيارى له ئيلاميه‌يل ياد گرتيه‌و ئه‌وانه وه ته‌مامى ئه‌نجام دايه يا يه‌گ نيشته‌جى بوين پارسه‌يل له ژێر فه‌رمانڕانين يا له ناونى كێشاوكێشه‌يل ناونى ئيلام و ئاشوور و بابل بويه- به‌ڵكو ته‌مام ده‌موده‌زگايل و رێ و شوون حكومه‌تدارى و ژيارى خوه‌ى له ماده‌يل وه‌ر گرتيه‌و له وان وه ميرات وه‌پێ ره‌سيه يا يه‌گ باجده‌ر و فرمانبه‌ر دهوڵهت ماد بويه./ش
