یادگاریه‌یل كویه‌ن به‌دره‌و زرواتیه
عه‌بدلڕه‌زاق حه‌سه‌نى له‌باوه‌ت شیواز ژیان مه‌ردم شار به‌دره ئویشێد: ئه‌وسا خه‌ڵك به‌دره مناڵه‌یل كورپه‌یان كلكردیان ئه‌را پشتكویه ئه‌را ئمایه‌تكردن له‌لاى دایان، مه‌ردم به‌دره‌یش وه‌شیوه‌ى گشتى كورد بوین و هویچ وه‌ختى باج نه‌یانه‌سه ساسانیه‌یل له مه‌دائن.
معه‌ن حه‌مدان، له‌ساڵنامه‌ى عوسمانیه‌یل 1890 وتگه: لیوا محه‌مه‌د پاشا پاریزگار لیواى به‌دره‌و جه‌سان بویه.
شێخ یه‌حیا مه‌ڵگشایى له‌بان شار ئه‌وساى كوردنشین به‌دره باس كردگه‌و ئویشێد: له‌ڕوى تاریخیه‌و ناوه‌گه‌ى وه‌ى جووره بویه: بادراى – به‌لیداى، یه‌یش وه‌ماناى "ڕى گه‌رده‌لویلان" تیه‌ێد، وه‌لى ماناگه‌ى وه‌زووان فارسى ماناى "ڕى شه‌ڕ" ره‌سنید، وه زووان عه‌ره‌بییش ماناى 100هه‌زار درهه‌م.
سروشت سه‌یل له‌یوا بوى ك هه‌ر وه‌ختیگ لافاو گڵاڵ كویه‌ن هاتیاد، دى شاره‌گه ئه‌را ماوه‌یگ له‌گشت شوونه‌یل تر داوڕیه‌ى و ئه‌وه‌نه تون و فره بوى ڕوى كردیاده باخ و چه‌م و بووسان و ماڵه‌یل و دویاخریش وه‌ره‌و حه‌وز "شوه‌یكه" ڕى گرتیاده وه‌ر، ئنجا هووكار یا وه‌سیله‌ى جیوازبوین و ڕه‌سین ئه‌را به‌دره‌و ده‌رچگن له‌شار ئه‌را شوونیگ تر وه‌رجه ده‌ركه‌فتن سه‌یاره‌ى تازه ته‌نیا وه‌سه‌یاره‌ى ته‌خته‌یى و سوارى وڵاخ بوى ك ئه‌ویش رووژیگ دریژه كیشا.
بیگومان له‌ئامار یا ئحساى ساڵ 1934، له‌یوا ده‌ركه‌فتگه ك نزیكه‌ى 92% له‌مه‌ردم شار زرواتیه كورد بوینه‌و یه‌یش شماره‌ى فره‌یگه‌و ئسپات ره‌سه‌نایه‌تى و كوردایه‌تى ئه‌و شاره‌سه له‌تاریخ.
خه‌ڵك به‌دره‌یش له‌گشت ساڵیگ له‌بوونه‌ى عه‌ید نه‌ورووز، سه‌ردان مه‌زارگایه‌یل سه‌ید حه‌سه‌ن و سه‌ید عه‌لى یه‌سرب و سه‌ید على ساڵح و ئاوایى عه‌قر تاریخى كردیان، یه‌یش بیجگه ئه‌وه‌ك له عه‌ید نه‌ورووز جنگ كورده‌وارى له‌وه‌ر كردیان و هه‌ڵپه‌ڕگه‌ى كوردى ساز كردیان.
شار به‌دره‌ى كویه‌ن پیكهاتوید له‌به‌ش: كومكه‌میه و قه‌ڵا، مه‌ردمه‌گه‌ى مقه‌یه‌تى له‌خوه‌یان كردیان و ژنه‌یلیانیش دو پووشى وه‌كار هاوردیان، یه‌كیگ پووشى له‌بان سه‌ر و روخساریان و دویه‌میش له‌بان شان.
له‌وه‌خت رژیم به‌عس دكتاتۆر وه‌رین له‌ساڵ 1963-2003، گشت باخ و بووسانه‌یل شار به‌دره بویه شوون سه‌ربازگاو له‌ژیر سایه‌ى ئه‌و رژیمه رمیاگه ئه‌وه بوى ناو ناوچه‌یل كورده‌وارى له‌كوردیه‌و ئاڵشت كریا ئه‌را عه‌ره‌بى، وه‌ل ئه‌وه‌یشا ناو مه‌خفه‌ره‌یل مه‌رزى له‌به‌دره ئاڵشت كریا جووره مه‌خفه‌ر زالى ئاب ئه‌را ده‌ڕاجى و مه‌خفه‌ر سه‌خت ئه‌را جه‌به‌ل.
له‌یادگاریه‌یل ئه‌وساو له‌وه‌خت سه‌ردان سه‌رۆك عراقى وه‌رین عه‌بدلسه‌لام محه‌مه‌د عارف له‌ساڵ 1965 ئه‌را شار به‌دره ئه‌وه بوى ك له‌ناو خوه‌ندنگاى به‌دره‌ى كوڕه‌یل له‌ته‌یاره داوه‌زى.
ئى هووزه‌یلیشه نیشته‌جى شار زرواتیه بوین: مه‌ڵگشایى، مه‌ڵختاوى، شووهان و یه‌ك خیزان عه‌ره‌ب له‌تى بوى وه‌ناو بنه‌ماڵه‌ى حاجى حه‌سه‌ن، ئنجا ئاوایى وه‌رمزیار له‌تى 400 خیزان كورد گرتویده خوه‌ى.
له‌دیواخانداره‌یل ئه‌وساى شار زرواتیه تویه‌نیم ناو چه‌ن بنه‌ماڵه‌یگ له‌لیان ده‌سنیشان بكه‌یم ك هه‌میشه خاوه‌ن كه‌ره‌م و دیواخاندار بوینه جوور: ماڵ ساچى، ماڵ ته‌وفیق، ماڵ تاهر مه‌حموود.
ئنجا ئى ئاوایه‌یلیشه سه‌ر وه‌شار زرواتیه بوین: ئاواى وه‌رمزیار، ته‌عان، والده، ده‌یمه، هوور حیجه، به‌ناز، حسین زاهر. وه‌ل ئه‌وه‌یشا هووز زوورى كورد فه‌یلى نیشته‌جى زرواتیه بوینه‌و دویریش نیه ناو زرواتیه هه‌ر له زووریه‌و هاتوید.
له‌زرواتیه 200خیزان وه مه‌هانه‌ى ته‌به‌عیه‌ى ئیرانى كه‌فتنه وه‌ر ده‌ركردن زووره‌ملى. ئاو گڵاڵ له‌زرواتیه ئى په‌له‌یله له‌لیه‌و ده‌رچیه: جزمان، جوبه‌شتین، شووراوه، ته‌ركز، سراق، موختاریه. ئاوه‌گه‌ى گڵاڵیش له‌كویه‌یل ئیرانه‌و سه‌رچه‌وه داشتگه له"جوو نامدین و جوو عه‌روان".
ساڵ 1926 ئه‌نجوو مه‌ن شاره‌وانى"مجلس البلدى" له‌تى دامه‌زریا، له‌ساڵ 1916یش وه‌هاوكارى مه‌ردمه‌گه‌ى خوه‌ندنگایگ له‌تى دامه‌زریا، وه‌ل ئه‌وه‌یشا 2 ئاسیاو له‌تى وجوود داشت، یه‌كیگیان له‌باكوور خوه‌رهه‌ڵات شاره‌گه‌و ئه‌واكه‌یش له‌باشوور خوه‌رهه‌ڵاتى.
له‌ساڵ 1961ئیران ئاگادار عراق كرد وه ئه‌وه‌ك ئاوه‌گه‌ى گڵاڵ له‌شار زرواتیه بڕید له‌وه‌ر خاتر ئه‌وه‌ك وه‌ربه‌سیگ له‌لى دروس كرد، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش شاند یا وه‌فدیگ له‌خه‌ڵك شاره‌گه سه‌ردان ئایه‌توڵڵا سه‌ید محسن حه‌كیم كردن له‌وه‌ر خاتر ئه‌وه‌ك داوا له‌حكوومه‌ت ئیران بكا له‌و باوه‌ته‌و ده‌س له مه‌سه‌له‌ى بڕین ئاوه‌گه هه‌ڵگرێد، ئنجا هه‌وڵ و ته‌قلاى سه‌ید محسن شوون خوه‌ى گرت و ده‌وڵه‌ت ئیران ئه‌را چوارساڵ تر دریژه دا ماوه‌ى وه‌رده‌وامى ئاوه‌گه، تا ئه‌وه بوى له‌سه‌ره‌تاى ساڵ 1970 وه‌ته‌واوى ئاو گڵاڵ له‌شاره‌گه بڕیا.
له‌شوون ریككه‌فتننامه‌ى ئازار 1970، باره‌گاى پارت دیموكرات كوردستان له‌شار زرواتیه واز كریا. دویاى ساڵ 1980یش هووزه‌یل سه‌عدوون عه‌ره‌ب جوور پاسه‌وان مه‌رز هاوریانه زرواتیه‌و له‌ساڵ 1982یش شاره‌گه له‌لایه‌ن تیمیگ سه‌ربازیه‌و له مین كاڵریاو رووژانه‌یش له‌لیان ته‌قیاوه، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش مه‌ردم شاره‌گه ناچار بوین شوون خوه‌یان بیلنه‌جى.
بیجگه ئه‌وه‌یش له‌بان بڕیار ئه‌نجوومه‌ن سه‌ركردایه‌تى شووڕش رمیاگ ناحیه‌گه له‌بان خه‌ریته لاوریاو له‌شوون كووتاییهاتن جه‌نگ ناونى عراق و ئیران له‌ڕوى ئداریه‌و هاوریاوه.
