عراقین بەڵکم وەبی شناسنامە.. کورد فەیلی کیە؟
سەڵاح حەسەن بابان/ کورد فەیلی بویە قوربانی بەشبەشەکی نەتەوەیی و مەزهەبی، ک خستەیانە وەر ستەم وبارکردن و تومەت وەخیانەت، و دەسوەبانناین مافەیلیان، جوور ناهمی کردنیان لە شناسنامەی عراقی، و دویرەوخستنیان لە لایەن رژیمە لەشوونیەکە سیاسیەگان، و نواگردن لە مه‌زراننیان لە فەرمانگەیل دەوڵەت، لە ساڵ ١٨٦٣ تا دویای داگیرکردن ئەمریکا لە ساڵ ٢٠٠٣ .
شایەت لە نموونە زاقەگان لەوە زیانەیلە ک رەسیە کورد فەیلی، ناهمییان لە هاوسەریکردن و جیاکردنیان لە هاوسەریان وەزوور بی. تویه‌نیمن ئەوە بدوینیمن، وه تایبەت لەماوەی جەنگ عراق و ئیران، وناچاری بەشیگ لە عراقیەگان ئەرا جیاوەبوین وەزوور لە هاوسەرە فەیلیەگەی، بیجگە نواگردنیان لە تەواوکردن خوەنەواری.
کورد فەیلی موسەڵمان شیعەس، وە زاراوەیگ کوردی جیواز لە ئەوەکان دیرێ كه لە کوردستان قسەکەن، و نیشتەجی خوەرهەڵات عراقن، وه تایبەت لە قزایل پارێزگای دیالە ، واسیت و لە بەغداد پایتەخت، هەمیش لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە لە کوردستان عراق، و بەشیگ تر لەلیان نیشتەجی ناوچەیل خوەرئاوای ئیرانە.
ململانەی مەزهەب و نەتەوە
ساڵ ٢٠٠٣ ، کورد فەیلی دڵ خوەیان خوەشەوکردیان وەئومید وەرگردن مافەیلیان دویای داگیرکردن عراق له لاین ئەمریکا ، بەڵکم رەوشیان زیاتر خراوەوبوی لەئەنجام بەشەوبوینیان له‌بان بنه‌مای دوو چین تایفەیی و نەتەوەیی، یەکەمەگە سەروە حکومەت عراقیە، و دویەمەگە سەروە حکومەت هەرێم کوردستان عراقە.
ئی بەشەوبوینە تێەیدەو ئەرا جوگڕافیاگە ک سنورەگە کیشێد و کاریگەری لەبان کارەگە کەێد، لەبان ئەوە شیوە جوگڕافیەگان هووکار بوین لەبان ئەوە ک لایەنگر باوڕی بوون یا نەتەوەیی، ک هێشت ئاڵۆزی رەوشیان ونادیاری ئایندەیان زیایەوبوود، وەبی هویچ نوێنەرایەتی فەرمییگ جوور ئەو کەمینەگان، چ لە حکومەت عراقی یا لە هەرێمەگە.
هانداین تایفەیی ک لە عراق دویای ٢٠٠٣ دەرکەفت بویە هووکاریگ لە سەرکەفتن لەیەنگری حزبی و باوەڕی، هەم لەلایەن فراکسیۆنە سیاسیەگان و هەمیش لە باڵەیل چەکداریان، ک هیشت کورد فەیلی بوودە قوربانی هەر قەیرانیگ بکەفێدە ناوبەین حکومەت فیدڕاڵی و هەرێمەگە، هەر جوور قسەگان عسام فەیلی ماموستای هویر سیاسه‌گان لە زانکۆی موستەنسریە.
ئەکادیمیە فەیلیەگە دوینێد ک فرە لە ئۆپزسیۆنە سیاسیه لە شوون یەکەگان لە عراق لە ساڵ ١٩٦٣، رینمایل خوەیان لەهویریان چگ، و سەرقاڵ بوینە کاریلیگتر، وئەوانەگ پاڵپشتیان بوین لە رووژە سەختەگان دویرەو خستن، جوور ئاماژەیگ لەلی ئەرا ئەو قوربانیەیلە ک کورد فەیلی داگەی وەپشتگیریی ئەرا بزوتنەوەی کوردی لە ساڵ١٩٦٤ ، وهەمیش پشتگیری مەرجعیەت شیعە، وەگورەی بەڵگەنامەیل مێژووی.
فراکسیۆنیگ فەیلی نییه ئیوەت شایستەیلاین بکەێد لە دانوستان فراکسیۆنە سیاسیەگان، یەکیگە لەزاقترین هووکارەیل لە ئیوەت نەکردن باوەت کورد فەیلی لە چوارچیوەیگ دامەزراوه‌یی، چ لە حزبە ئیسلامیەگان ناو حکومەت عراقی، یا کوردیەگان لە کوردستان عراق، تا بویە باوەتیگ دویرخریاگ.
نوێنەرایەتی بەشبەش بوی
هەرێم کوردستان وەگورەی سیستم کۆتا ماف کورد فەیلی لە پەڕلەمانەگەی نەیا، هەکاتی ئەو کەمینەگان جوور مەسیحی و تورکمان، وە دەسپیچگ ک ئەوانیش کوردن، لەوەختیگ ک کورد فەیلی دوینێد ک پارچەکردنیان و بەشەبەش بوینیان گرنگترین هووکارە لە وەرنەگردن مافه‌یلیان، ونواگردن دیارکەفتنیان جوور هێزیگ کاریگەر لە عراق، وەخراوی چوودەو لەبان کوردەیل فەیلی لە ئیران، و هان ئەو پێکهاتەیلەگان دەێد لە داواکاری وە مافەیلیان.
پارچەبوین کورد فەیلی دەرکەفێد لە بەشەوبوین دەنگدەرەیلیان لە هەڵبژاردنەگان ک لەدوای ٢٠٠٣ ئەنجام دریا، و رێکنەکەفتنیان لەبان یەک کەسایەتی، و ئیجا گشتی تەقەلادان ئەرا وەرگردن بڕاوایان ، چ لەبنەمای مەزهەب یا نەتەوە، ئەرا بەرژەوەنی ئەو لیستەیلە.
مەترسی و نیگەرانی و نا بڕوایی ناوبەین حکومەت عراقی و حکومەت هەرێم کوردستان، بویە هووکاریگ سەرەکی لە هەست کردن وە نائومیدی و ناهمی لەلای کورد فەیلی لە هەردوگ لایەنەگە و وەرنەگردن شایستەیلی.
بەغداد وهەولێر لە وەرزەیل هەڵبژاردن نزیکەو بوون له پێکهاتە فەیلیەگە ئەرا وەدەسکەفتن دەنگەیلیان، و هەر ئەوەنە تەواوبوی، دەرەیل لە دەمچەویان بەسیەێد، و لە شایستەیلیان ناهمی کریەن لە دامەزراوەیل دەوڵەتەگە، چ لە حزبە شیعەگان یا کوردەگان، جوور ئەوەگ دیاری ساڵح فەیلی باسی کرد.
خاڵ سەرەکییگ هەس پەیوەندی وە سروشت نەتەوەیی ئەرا کورد فەیلی دیرێد دویای ٢٠٠٣ – وەگورەی ساڵح فەیلی- ئەویش تەقەلای بەشە گەوراگەیانە لە مقەیەتی شناسنامەی نیشتمانی عراقی، ک هێشتەیان لە تایفەگرایەتی و نەتەوەگەرایەتی دویر بوون.
وەگورەی ساڵح فەیلی، ئی ریە خاڵیگ سەلبی لەبان فەیلیەگان لەلایەن حزبە شیعیەگان وکوردەگان تۆمارکرد، چوینکە کاریگ هاندەر نیە، و تومەتبار ئی حزبەیلە کردگە وە وەکارهاوردن سەنگەر نەتەوەیی یا مەزهەبی هەکاتی سیسمەتەیل ستەمکاری ک رژیمەیل وەرین کردیادەی دژوە کەمینەگان و پێکهاتە بویچکەگان، و فەیلیەگان هەمیش لەناویانە.
ساڵح فیلی مەرجیگ دانا ئەرا مسۆگەر کردن دویارووژ کورد فەیلی، ئەویش مقەیەتی شناسنامەی نیشتمانیە، و هوشداری دا لە گومابوین ئی دویا رووژە لە ئەگەر دویرەو کەفتن لەی شناسنامە، و تووشهاتن وە هەر ململانەیگ ناوبەین بەغداد و هەولێر، و لەی باوەتە ئاماژەدا وە ئەو هەڕەشەیلەگ رەسیە کوردەگان و کورد فەیلی وەلیانەو لەوانەگ لە نیشتەجیەیل دەیشت هەرێمەگە، لە لایەنەیلیگ عراقی، جوور نفرەت کریاگ لە مەوقەی ریکارەیل دەسه‌ڵاتەیل کوردستان لە باس ریفڕاندۆم سەروەخوەیەگەی ساڵ ٢٠١٧ .
وهەمیش نەبین دەسچگن و پاڵپشتی دەیشتی ئەرا کورد فەیلی و نەیاشتن میلیشیایگ یا باڵ چەگداریگ یا پێکهاتەی سیاسی وەهێزیگ، یەکیگە لە هووکارەگان ک هیشت دویرەو بخریەن لە لایەن هەردوگ حکومەت بەغداد و هەولێر، وەپێچەوانەی ئەو پێکهاتەگان جوور تورکمان ک بەش گەورایگی خاوەن پشتگیریە لە تورکیا، ک دەسمیتیان دا لە وەدەسهاوردن بەشیگ لە مافەیل لە لایەنە نیشتمانیەگە یا نەتەوەیەگە، جوور قسەیل رۆژنامەنووس و چالاکوان فەیرووز حاتەم.
فەیرووز حاتەم باس لە رەوش کورد کەێد ک بوینە جوور توپیگ وەرەو یاریگای شیعە وەشیەێد لە لایەن کوردەیل، یا وەرەو یاریگای کورد وەشیەێد لەلایەن شیعە، وتیش فرە لە سەرکردەیل هەرێمەگە هیمان گومان دیرن لە کوردایەتی فەیلیەگان، و نووڕنە پشتینە شیعەگەیان نەگ نەتەوەیەگەیان.
رۆژنامەنووسە فەیلیەگە رەخنەی وەدویاخستن خەڵک بنچینەگەی کرد لە لایەن بەغداد و هەولێر، و وەردەوامی لە وەزانایی دەرکردنیان لە دابەشکردن پۆست و پلە تایبەتەگان لە هەردوگ حکومەتەگە، وداناینی لە ژیر بەشبەشەکی حزبی و سیاسی.
