ئه‌كا له‌بان هه‌ر پارچه‌یگ له‌ى گووشه‌ى زه‌ویه، شوونه‌وار و هووكاره‌یلیگ له‌شوون خوه‌ى هیلیگه جى ك كریه‌یگ جویر نیشانه یا ده‌لیلیگ بزانیمنه‌ى له‌ماوه‌ى جیاجیا، ئمجا تویه‌نیم ده‌سنیشان ئه‌و كاریگه‌ریه‌یله بكه‌یم ك بوونه هووكار گویڕانكارى ئاشكرایگ، وه‌لى وه‌ختى كاره‌گه سه‌رد و وه‌رده‌وام بووگ له قوناغه‌یل دویرو دریژیگ، دى زه‌مانه خوه‌ى حوكم ئه‌كا له نسبه‌ى ڕویداین گویڕانكارى، ك له وه‌خت خوه‌ى دیار نیه‌یگ و هه‌وه‌جه وه هه‌وڵ وته‌قلایگ دیریگ ئه‌را ره‌سینه‌وه له وه‌زعه‌گه. ئمجا شیه‌وكردن واقع كورده‌یل فه‌یلى و شه‌به‌ك له‌ى سه‌رده‌م ئیسه ئه‌وه‌سه ك پایه‌ى جوگرافى هه‌ردوگ پیكهاته‌ى فه‌یلى و شه‌به‌ك وه گرینگترین ده‌روازه‌یله ك زه‌حمه‌ته ئه‌را گشت شاره‌زایگ بچووگه ناو جه‌هان ئه‌و ده‌روازه‌یله‌و ئاشكراى ئه‌نجام زانستى شوناسنامه‌یان بكاو هه‌ڵویست و ڕاى خوه‌ى ئاشكرا بكا وه‌گووره‌ى واقع و نیشانه‌یل باوه‌ڕ وه‌پیكریاگ.
كورده‌یل فه‌یلى جویر شوون جوگرافى له‌باشوور كوردستان و له‌هه‌ردوگ دیم مه‌رزه‌یل ئیران و عراق ژیه‌ن له‌پاڵ دو نه‌ته‌وه ك ئه‌وانیش عه‌ره‌ب و فارسن، وه‌ل ئه‌وه‌یشا په‌خشه‌و بوینه له شاره‌یلیگ جویر یه‌كن له شیوه‌و پیكهاته، ئمجا شاره‌یل جویر (خانه‌قى و جه‌له‌ولاو مه‌نه‌لى و به‌دره‌و جه‌سان و نوعمانیه)و ته‌نانه‌ت(عه‌زیزیه)یش گشت ئه‌یانه نزیكن له‌ڕوى تایبه‌تمه‌ندى له‌ناونى خوه‌یان، ك به‌عزیگ له‌لیان زیاتر پابه‌ندن وه ڕه‌سه‌نایه‌تى خوه‌یان وه سه‌به‌ب نزیكییان له قویلایى تاریخى نه‌ته‌وه‌گه‌یان و دویرى كاریگه‌رى و فشاره‌یل ده‌ره‌كى، ك تاڕاده‌یگ له‌ى لایه‌نه‌وه بوار یا مه‌جالیان خاستره‌و هه‌ر ئه‌وه‌یش بویه سه‌به‌ب ئه‌وه‌ك زیاتر په‌یوه‌س بوون وه نه‌ته‌وه‌گه‌یان ك هه‌رچه‌نى فشار ڕووشنهویرى عه‌ره‌بى له‌بانیان بوى له‌ى وڵاته، وه‌لى له‌لایگ تره‌وه، دوینیم شاره‌یل كرماشان و ئیلام و خوزستان، زیاتر كه‌فته ژیر كاریگه‌رى ڕووشنهویرى فارسى و هه‌ر ئه‌وه‌یش بویه سه‌به‌ب گویڕانكارى له سروشت و ژیانیان.
ئه‌گه‌ر لایه‌ن عراقى نه‌خش یا ده‌ور گه‌ورایگ داشت جویر كاریگه‌رى له‌بان زوان و داب ونه‌ریتیان یا وه‌هه‌ر شیوه‌یگ له شیوه‌یل كاریگه‌ر بوى له‌بانیان، ئه‌وه لایه‌ن ئیرانى كاریگه‌رى دینى و مه‌زه‌وى ئاشكرایگ داشت له‌بانیان، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش دوینیم جیاوازى ئاشكرایگ هه‌س له‌ناونى هه‌ردوگ دیم مه‌رزه‌گه، ئمجا ئه‌گه‌ر بایگ و بچیمنه بندروس تایبه‌تمه‌ندى و سروشت ژیانیان، ئه‌وه بیگومان هه‌ردوگیان له یه‌ك بنه‌ڕه‌ت و یه‌ك پیكهاته‌ن جیا له‌ناوه‌گه‌یان ك له‌عراق وه‌پیان ئویشن كورده‌یل فه‌یلى و له‌ئیرانیش لوڕ یا كه‌ڵهوڕ.
وه‌لى شه‌به‌ك كه‌فتنه‌سه ده‌وروه‌ر شار موسڵ، وه‌تایبه‌ت له تلكێف و شێخان و حه‌مدانیه‌و باشیك و به‌رته‌له‌و كویر، یه‌یش وه‌مه‌عناى ئه‌وه ك ناوچه‌ى جوگرافى شه‌به‌ك وه‌هه‌مان شیوه به‌سیاسه یه‌كه‌وه جویر فه‌یلیه‌یل، وه‌لى له‌پاڵ عه‌ره‌ب وه‌بى فارس. ك بیگومان ئه‌وانیش جویر كورده‌یل فه‌یلى زوڵم و زوور فره‌یگ له‌لیان كریاو هه‌وڵ ئه‌وه دریا شوناسنامه‌یان ئه‌وه‌ز بكریه‌یگ وه دریژى ڕووژگار.
ئى هه‌ردوگ پیكهاته، مه‌سه‌له‌گه ها له‌ورا ك شوون جوگرافى هه‌ردوگیان كاریگه‌رى خراو داشت له‌بانیان، چوینكه جویر ئه‌وه‌ك له‌سه‌ره‌تا ئشاره‌ت وه‌پى كردیم هاوساى عه‌ره‌ب و فارس بوین، ك یه‌یش بویه سه‌به‌ب ئه‌وه‌ك لایه‌ن رووشنهویرى و سروشت كوومه‌ڵایه‌تى و داب ونه‌ریت بیگانه كاریگه‌رى داشتووگ له‌بانیان.
له‌تاریخ عراق ئه‌وه دیار و ئاشكراس ك فشار فره‌یگ هاوریا بان ئى دو پیكهاته، ك ئه‌ویش له‌ماوه‌ى كه‌میگ و له‌قوناغه‌یل فره‌یگ چشت فره‌یگ ڕویدا، وه‌لى هیمان زوورم ئى دو پیكهاته وه هویر ره‌سه‌ن كوردایه‌تى و نه‌توایه‌تیه‌وه مامڵه كه‌ن و باوه‌ڕیش دیرن وه مه‌سه‌له‌ى ئنسانى و ژیان هاوبه‌ش و ڕیزگرتن له‌یه‌كترى.
به‌ڵى شوون جوگرافى نه‌خش یا ده‌ور خراویگ داشت له‌بانیان، چوینكه حكوومه‌ته‌یل مه‌ركه‌زى و ده‌سڵات كوشتن و بڕین و سیاسه‌ت چه‌فت و هه‌وڵ و ته‌قلاى ئاڵشتكردن شوناسنامه‌و تاواننه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌و چشته‌یل تر، گشت ئه‌یانه زیاتر خه‌ڕگ له‌لیان خه‌سه‌و كردو هه‌میشه هه‌وڵ شیوانن یه‌كێتى ناونیان دریا، وه‌ل ئه‌وه‌یشا حكوومه‌ت به‌عس دكتاتۆر له‌ى قوناغ دویاخره شیوازیگ تر هاورده كار ئه‌را فشارخستن له‌بانیان وه مه‌هانه‌ى جووراوجوور ئه‌را سه‌ندنه‌وه‌ى شوناسنامه‌یان ك هویچ جیاوازییگ نه‌یریگ وه‌ل شوناسنامه‌ى كوردى ره‌سه‌نا وه هویچ شیوه‌یگ.
له‌باوه‌ت مه‌سه‌له‌ى (ئابوورى)یش ك یه‌كیگه له ستوینه‌یل بنه‌ڕه‌تى ئه‌را مه‌ندنه‌وه‌ى هه‌ر پیكهاته‌یگ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا كورده‌یل فه‌یلى ك زوورمیان له بازرگانه‌یل گه‌ورا بوین و زاڵ بوین له‌بان كار بازرگانى له به‌غداو شووونه‌یل تر، ئه‌ویش یه‌كیگ تر بوى له‌هووكاره‌یل دژایه‌تیكردن حكوومه‌ت وه‌ل هاووڵاتیه‌یلاو تواس ده‌س خوه‌ى له كورده‌یل فه‌یلى بووه‌شنیگ و ئه‌وه بوى وه‌رده‌وامى تا تاوانه‌یل خوه‌ى و ده‌سكرده كووچ وه‌پیكردن و كوشتن وه‌جه‌م و ئاواره‌كردنیان ئه‌را ده‌یشت وڵات و زوورم جایه‌ڵ جوانه‌یلیان خسته زندان و كوشته‌یان و تائیسه‌یش چاره‌نویسیان دیار نیه. ئه‌یه بیجگه ئه‌وه‌ك فره‌یگ له‌لیان له تاقیگا(مختبرات) مادده‌یل كیمیاوى له‌بانیان تاقیه‌و كریا، وه‌لى ئه‌و خیزانه‌یلیشه ك كه‌فتنه گووشه‌ى غه‌ریبى و ئیسه فره‌یگ له‌لیان هاتنه‌سه‌وه ئه‌را وڵات خوه‌یان هیمان هه‌ر وه رووح كوردایه‌تى و ڕه‌سه‌نایه‌تیه‌وه خوه‌یان نیشانده‌ن و هویچ له‌ڕه‌سه‌نایه‌تى خوه‌یان ئاڵشت نه‌كردنه، ك بایه‌سه له‌بان قه‌واره‌ى كوردستانى گرینگى یا ئه‌همیه‌ت بیه‌نه ئه‌و خیزانه‌یله‌و له‌هه‌مان وه‌خت حكوومه‌ت تازه‌ى عراقیش مقه‌یه‌تى له‌ى چینه بكاو گشت هه‌قه‌یلیان ئه‌ڕایان باریگه‌وه‌و دى نه‌یلیگ هویچ پیلانیگ له‌دژیان دابنریه‌یگ جویر ئه‌وه‌ك حكوومه‌ته‌یل یه‌ك له‌شوون یه‌ك عراق له‌دژیان ئه‌نجامى دان له‌ژیر سایه‌و مه‌هانه‌ى جووراوجوور.
ئمجا گرینگترین چشت ئه‌را ئه‌وه‌ك كه‌سه‌یل شاره‌زا وه‌پى گه‌شبین یا موته‌فائل بوون یا ئسناد له‌بانى بكه‌ن، ئه‌ویش په‌یوه‌ندى ئى دو چین زوڵملیكریاگه‌سه وه‌و شوونه‌وه ك له‌تى له‌دایگ بوینه‌و له‌تى گه‌ورا بوینه‌و بیجگه ئه‌وه‌یش مه‌ندنه‌وه‌ى ئه‌و په‌یوه‌ندى بته‌و ده‌روینیه‌سه له‌ناونیان و ناونى ڕوڵه‌یل تر هاوڕه‌گه‌زیان له كورده‌یل وه‌گشتى و مه‌ندنه‌وه‌ى هس ئنتمابوین و له‌هویره‌و نه‌وردن تاریخه، ك بیگومان ڕووشنهویرى به‌رزیان هه‌ر وه‌و جووره هیلیگه‌یان زیاتر هس وه نه‌ته‌وایه‌تى خوه‌یان بكه‌ن و هه‌رچه‌نى رژیم دكتاتۆر وه‌رین گرفت و كیشه‌یل فره‌یگ ئه‌ڕایان دروسكرد و نه‌یشت په‌ره بیه‌نه پیشكه‌فتن خوه‌یان، وه‌لى جویر جاران تیه‌نه‌وه ئه‌را ته‌ندروسى و سروشت و مه‌شق ژیان خوه‌یان جویر ئه‌وه‌ك تاریخ له‌بانیان باس كردگه.
خاڵه‌یل هاوبه‌ش ناونى شه‌به‌ك و كورده‌یل فه‌یلى چ له‌ئه‌نجام ئه‌و وه‌زعه ك هاته تویشیان، یا له‌سروشت و جه‌وهه‌ر هه‌ردوگ چینه‌گه بووگ، ئه‌وه هه‌ر نیشانه‌ى ئه‌وه‌نه ك ئى هه‌ردوگ چینه كورد ڕه‌سه‌نن و ڕووژگار گه‌ره‌نتى یا كه‌فیل هاوردنه‌وه‌ى قه‌در و پله‌وپایه‌و ژیانیانه له‌بان خاك خوه‌یان وه‌ئاشتى و ئاسایش.
