جينۆسايد كورد فه‌يلی
خه‌مه هویردان ك عراق وه داشتن سامانێگ فره ناوبانگ دیرید وه‌لى هیچ وه‌خت له باوه‌ت سیاسى و ئابوورى و فه‌رهه‌نگى مه‌ردمه‌گه‌ى وه‌زع خاسێگ نه‌یاشتنه و یه كارى كردگه نه‌توه‌نن فه‌رهه‌نگێگ وه جه‌مه‌و له‌و باوه‌ته‌یله ك ناویان هاوردم دروس بكه‌ن.
وه‌زع سیاسى و فه‌رهه‌نگى و ئقتسادى ئى وڵاته دایم تیكه‌ڵ پیكه‌ڵ بیه، یانى حكومه‌ت عراق له وه‌ختێگ مه‌زریا ك فه‌رق و جیاوازى له ناونى قه‌ومیه‌ته‌یله‌ى وه تایبه‌ت كورد و عه‌ره‌ب دیارى بى.
له شوون جه‌نگ جهانى دویم مه‌سه‌له‌ى ئستفاده له سامان و سه‌روه‌ته‌یل خوداداى هاته عه‌مه‌ل، یانى مه‌سه‌له‌ى شار نشینى و نیشته‌جا بوین و كاره‌یل پویل ساز ره‌واج سه‌ن و كورده‌یل فه‌یلیش له‌ى باوه‌ته بى به‌ش نه‌بین، له شوون نیشته‌جابووین وه گه‌له‌و روى له ئابوورى كرد و له ته‌ف ئقتساد بى به‌ش نه‌بین! عراق زه‌مان مه‌لكى ك ده‌روازه‌یل وڵاته‌ى ئه‌راى بازار ئازا واز كردبى رێ له كورده‌یل فه‌یل نه‌گرت ك شوون چوڵ كریاگ یه‌هوودییله بگرن، وه‌لى موشكل له‌وره بى ئه‌و شیوه یا نزام سه‌رمایه‌دارییه وه‌ل فه‌رهه‌نگ و نه‌ریت ئجتماعى یا كومه‌ڵایه‌تى مه‌ردم هه‌مخوانى نه‌یاشت، ئه‌و نویا چوین ئقتسادى هه‌وه‌جه و نیازه‌یل تازه و وه‌زع ئجتماعى جیاوازێگ داشت ك عراق له لێ بێ به‌ش بى.
وه باوه‌رم عراق زمان ئستعمار و مه‌لكى تویه‌نست رووح سه‌رمایه‌دارى و بازار ئازاد باریده ناو وڵات خوه‌ى وه‌لى نه‌توه‌نست ئه‌و فه‌رهه‌نگه دروس بكا ك هاوسه‌نگى ئقتسادى بنیات ئه‌نێ یا پیكهاته‌یل قه‌ومى له یه‌كتر نزیك بكا.
له‌و موشكلات و گرفته‌یله ك تویش كورده‌یل فه‌یلى هات ئه‌وه بى ك ئاواییه‌له چووڵ كردن و بینه شار نشین، یه‌ش له نه‌تیجه‌ى هه‌ژارى و نه‌دارى و بیكارى له زێدو میركان خوه‌یان بى، هه‌میش فیشتریان هیچ پیشه‌یه‌گ تازه رى نه‌ئه‌وستن.
راسه ك كووچ به‌شێگ دانه‌وریاگه له ژیارو ته‌مه‌دون و ئه‌و جووره ك ئویشن 27 ژیار یا ته‌مه‌دون به‌شه‌ر له نه‌تیجه كووچ وه‌دى هاتنه ن وه‌لى یه لاین خاس یا خراو خوه‌ى دیرێد، من كووچ یا مهاجره‌ت وه به‌شێگ دانه‌وڕ له ژیان كورد فه‌یلى دوینم، یه‌عنى كووج و مهاجره‌ت دڵخواز له ئاوایی ئه‌راى شار، له شارێگ ئه‌راى شارێگ ترو دویاجار سیاسه‌ت كووچ ئجبارى و وه‌رده‌وام له وڵاتێگ ئه‌راى وڵاتێگ تر كرده تویشمان!
دیاره وه‌رژه ده‌وران ئتسعمار نوو وه خاتر یه ك مه‌رزه‌یل جوگرافى نادیار بین و بنیاد سیاسى عراق پاوه‌جى نه‌بى ، فره له مه‌ردم ئى دیم و ئه‌و دیم (پیشكوو وه پشت كوو) ئه‌راى ژیان خاستر و كار خاستر جاوه‌جا بین، دویا جار وه‌ربه‌سه‌یل سیاسى و كومه‌ڵایه‌تى هاته عه‌مه‌ل و نواى ئى چنه كووچكردنه‌یلێگ گرت، ئمروو كووچ یا تاكه كه‌سییه یا برێ كه‌س وه‌ل یه‌كا وه سه‌به‌ب یا ئامانجه‌یل سیاسى یا ئابوورى و قه‌ومى كووچ ئه‌كه‌ن.
من خه‌مه هویردان ك كووچ فه‌یلیه‌یل له ئاوایى ئه‌راى شار له لاین هاوزوانه‌یل نیشته‌جى له به‌غدا پیشوازى ئه‌لى ئه‌كریاو شوینهات خاس داشت، ئه‌وڵ پیاگه‌یل و له شوون ئه‌وان خانه‌واده‌یلیان چوین و شماره‌یان زیاد كرد و ئه‌ویش ده‌ورو نفوزیان زیاتر كرد( بینه به‌شێگ چالاك له جمشته‌یل سیاسى عراقى كوردى)، وه‌لى ئیمه كه‌متر نورستیمنه‌سه وه‌زع سیاسى و كومه‌ڵایه‌تى و شوین خوه‌مان جوور كورد له به‌غدا چوین شارى بوین شوینهاته‌یلێگ دێرید ك دویاجار گرفته‌یل گه‌وراێگ وه سه‌رمان هاورد له‌وانه‌ش ده‌روه‌ده‌ر كردن و تاڵاكردن موڵك و ماڵمان.
موشكل گه‌ورائه‌وه‌سه ك ئیمه له وڵاتێگ بى ئامارو (ئحسا) و بى به‌ڵگه‌نامه‌یل ژیه‌یمن! ت ئامار زینگه‌یل نه‌یاشتوید چوین باس مردگه‌یل ئه‌كه‌ى؟! ئیمه شماره‌ێ دروس و راسكانى شه‌هیده‌یلمان، شماره‌ى دروس ده‌ركریاگه‌یلمان، ئه‌وانه‌ى زندانى كریان، ئه‌وانه‌ى هانه ده‌یشت وڵات، ئه‌وانه‌ى هاتنه‌سه‌و نێریمن! له وزاره‌ى هجره و مهجرین پرسیمن ئامار فه‌یلیه‌ل نێرن، له ده‌زگاى شه‌هید و زندانیه‌یل سیاسى پرسیمن ئامار نێرن، له مونازعات موڵكى پرسیمن ئامار نێرێ !!خوازم بویشم ئیمه له وڵاتێگ بى ئامار ژیه‌یمن و تا ئى مه‌سه‌له‌یله یه‌كلاو نه‌كه‌یمن ناتوه‌نیمن له باوه‌ت ته‌ئسیر كووچ و ئاواره بوین ودویا رووژمان له ناو وڵات یا له غوربه‌ت قسیه بكه‌یمن
بنووڕن، له ساڵ 1957 تا 1977 شماره‌ى عراقیه‌یل بیه دو به‌رابه‌ر یه‌عنى له 9 ملیون بیه 18 ملیون كه‌س و ئمرو باس له 33 ملیون كه‌س ئه‌كریه‌د،
چه‌نێگ له‌ى شماره كورده‌و چه‌نێگ له‌و كورده‌یله فه‌یلین؟؟ ئاماره‌یل نا ره‌سمى ئمروو باس له كه‌متر له 200000هزار كه‌س ئه‌كه‌ن له به‌غدا ك سه‌به‌به‌یل سه‌ره‌كى ئى كه‌مى شماره تویه‌نى جیا له فشاره‌یل ژیان و نا ئه‌منى وده‌ركردن په‌یتا په‌یتا و فره‌و بیسه‌رو شون كردن فره و جرش پاشمه‌نه‌یلمان وه‌ل عه‌ره‌ب بوود.
ت بى ناسنامه‌و هویه‌ت چوین تویه‌نى له دروس كرن بڕیار سیاسى و چاره‌نویس خوه‌د ده‌ور داشتوید؟ ت ماڵ خاوه‌ن هیچ نید، ناتوه‌نى وه زوان داڵگى قسیه بكه‌ى، بخوه‌نى و بنویسى، دیاره مردگیشد له بان زه‌وى مینێ!مناڵد ناتوه‌نێ بخوه‌نێ، كوڕو دویه‌تد ناتویه‌نێ جوور هاوماڵ خوه‌ى هویر بكا ، دایم ترس ها دڵد و ناتوه‌نى بڕیار بیه‌ى!!
ئیمه له هویرمان نه‌چوود داوایه‌یل ره‌وا له حكومه‌ته‌یل شه‌رعى و پاوه‌جى مانا دیرێد نه له رژیمه‌یل و حكومه‌ته‌یلێگ ك خوه‌یان شه‌رعى نین!!
یه هه‌قیقه‌تێگ تاریخیه ك فه‌یلیه‌یل ئه‌راى جیوه‌جیكردن پروژه‌ى نه‌ته‌وه‌یی یا قه‌ومى كورد وه‌ختێگ شارو ئاوایی خوه‌یان هیشتنه جى بوینه نواره‌و، راسه ئیمه گووش نه‌دایمنه جیاوازییه‌یل هووزو تایفه‌و باوه‌ڕه‌یل دینى و مه‌زهه‌بى ناونى كورده‌یل، و له‌هجه‌و جوغرافیاى ژیان له هویر خوه‌مان بردیمن، وه‌لى مه‌ینه‌تیه‌یل ك هاتنه نوامان نه هیشت له‌یه فیشتر ئه‌و نوا بچیمن! دوینیمن مكانیزمێگ ئاشكرا له ده‌روین ئنسان فه‌یلى هه‌سه جوور له هویره‌وبردن، ئنكار كردن، خه‌م له باوه‌ش گرتن، بڕێ جاریش یاخى بوین له خوه‌مان و له قه‌ومیه‌تیش!! ئى كاره‌ساته‌یله ئنسان فه‌یلىئاواره كریاگ ناچاركردگه هویر له خوه‌ى و ئاینده‌ى بكا، هویر له قه‌یران یا ئه‌زمه‌ى هویه‌ت و موڵكیه‌ت خوه‌ى بكا! له عراق یا ئیران یا هه‌ر شوونێگ دنیا بوود ئى نگه‌رانى و ناهومیدیه هاوه‌لى!!
ئیمه خوه‌مان و مه‌زڵووم زانیمن وه‌لى له هویر نه‌وه‌یمن ك حزب به‌عس و شوفینیه‌یل عه‌ره‌ب ته‌نیا ملله‌ت خوه‌یان وه مه‌زڵوم زانن و باقى نه‌ته‌وه‌یل و مه‌ردم غه‌یر خوه‌یان ئه‌گه‌ر ئه‌قه‌لیه‌ش بوون وه دشمن و دارده‌س بیگانه زانن! یه راسه ك گشت جارێگ چنه نشان دانه ك به‌شه فره‌گه‌ى عه‌ره‌ب له لاین كه‌مینه‌ى كورد، ئامازیق، درووزى، مارونى، و باقى قه‌ومه‌یل تر زوڵم له لیان كریاس!!! هه یه‌سه ك وه‌خت ده‌نگدان له په‌رله‌مان عراقى ئه‌راى یه‌كم جار له باوه‌ت وه ره‌سمى ناسین جینوساید كورده‌یل فه‌یلى ك وه گویره‌ى بریار ژماره 11 دادگاى باڵاى تاوانه‌یل و قانوون ده‌ولى حقوق ئنسان جنوسایده، برێگ ئه‌ندام په‌رله‌مان چوینه ده‌ر تا نصاب قانوونى نه‌مینێ! یه‌ش وه‌وخاتره ك ئیمان وه ئه‌وه نه‌یاشتن حكومه‌تێگ عه‌ره‌بى زوڵم له عراقى غه‌یر عه‌رب كردوید ، ئه‌وان چنه نووڕنه مه‌سه‌له‌گه یه ئه‌راى به‌رژه‌وه‌ندى یا مه‌نستن ئوممه‌ى عه‌ره‌بى لازمه!
ئه‌فلاتوون ئویشێ هه‌رچ هاوبه‌شى و موشاركه‌ى ئنسان له دروس كردن بڕیار و ژیان فیشتر بوود ، ئه‌و ئنسانه خوه‌شبه‌ختتره یا سه‌عاده‌تى فیشتره ! ئمجا هاوبه‌شى و موشاركه‌ى ئیوه، زه‌خت و فشار ئیوه ئه‌توه‌نێ ئه‌و ره‌ئیه دروس بكا ك سیاسه‌ت حكومه‌ته‌یله ئاڵشت بكا، نه سكوت ئیوه!!
ئه‌خوازم بویشم به‌عس ته‌سفیرچى و ئه‌نفالچى ترس و ناهومیدییگ خسته دڵ و ده‌روین گه‌ورا و بویچگ ئنسان فه‌یلى ك ئه‌راى هه‌ركوو بچوود هاوه‌لیا، فره‌مان و فره‌وه‌خت ئى پرسیار یا سوئاله له خوه‌مان پرسیمن ك فه‌رق و جیاوازیمان وه‌ل باقى مه‌ردم چه‌سه، نه فه‌قه‌ت ئه‌وانه‌ى ده‌ركریان به‌ڵكم مناڵ ئه‌وانه‌ش ك له غوربه‌ت هاتنه‌سه دى، ئى راسیه له چه‌وه‌یل داڵگ و باوگه‌یلیان خوه‌نن ك ترس له ئاینده و له سیاسه‌ت بیه‌سه فاكته‌رێگ ئه‌رامان، بایه‌د هه‌ق بیه‌یمنه ئه‌و مناڵه‌یله ك بویشنه‌مان ئى گوزه‌یشته هن ئیوه‌س و ئیمه نیه‌خوازیمن شه‌ریكدان بویمن.
بنووڕن ئى كاره‌ساته چه وه‌سه‌رمان هاوردگه‌و چوین خانه‌واده‌یلمان له‌یه‌ك ئابریاس، ئیمه فه‌یلیه‌یل دووبه‌شیمن، ئه‌وانه‌ى له ئه‌نفال نه‌جات په‌یاكردن و ده‌ركریان ك وه‌ده‌لیل ته‌ئمین نه‌بوین نیازه‌یل فیزیكى یا گوزه‌ران ژیان له ده‌ریونه‌و رمیان و ئه‌وانه‌ى له عراق مه‌ننن وه ده‌لیل نه‌بوین ئه‌منیه‌ت و ئارامش رووژى هزار جار مردن وه چه‌و ئه‌دین.
وه ئیمه‌ى فه‌یلى ئویشن بایه‌د خوه‌دان ئسبات بكه‌ن! راسه ك ئیمه له ژیان نیاز وه یه‌كه‌ونان په‌یونده‌یه‌یل ئجتماعى و ئابوورى و فه‌رهه‌نگى و سیاسى دیریمن وه‌لى له هویر نه‌وه‌یمن ك له عراق به‌عس و وڵاته‌یل غوربه‌ت ئى نیازه‌یله وه ئاسانى وه ده‌س نه‌هاتگه و ئه‌وه‌ى ك روى دا ئاسایش ئه‌رامان نه‌هیشت، هه‌ویه‌تمان گوم بى، من له ئیوه پرسم: ئه‌را كورده‌یل فه‌یلى زوى عه‌سه‌بى بوون، خه‌م گرنه كووڵ؟ و هس وه بى كه‌سى و ته‌نیایی ئه‌كه‌ن له ژیان؟
ئه‌را زوى كه‌سوكار خوه‌مان له هویر ئه‌وه‌یمن؟ له باوه‌ت ئه‌وه‌ى ك وه‌سه‌رمان هاتگه زاناییگ قسیه‌ى ره‌ینێگ دیرێ، ئى به‌ڵا ك وه‌سه‌ردان هات لاى بڕیگمان رووح جه‌نگخوازى دروس كرد و لاى برێگ رووح ناهمێدى!!ئنسان فه‌یلى وه‌ختێگ ده‌ر ئه‌كریه‌ید، بیسه‌روشوین ئه‌كریه‌ید،موڵك و ماڵى چه‌پاو ئه‌كریه‌یدن ، كه‌رامه‌تى ئه‌خه‌نه ژیر پا،دائم ها ژیر چه‌وه‌دیرىو هه‌ره‌شه‌ى له ریشگ ده‌رهاوردن زوان و هویه‌تى ، دیاره ته‌نیا چشتێگ رووژانه هویر وه‌پى ئه‌كا ده‌ردیل ئاواره‌یی و بى كه‌سى خوه‌یه، ئنسانێگه بی میلكان و بى ماوا، ژیانى پڕه له چشته‌یل نادیار وه‌لى ته‌نیا چشتێگ دیار ئه‌وه‌سه ك ئى كاره‌ساته وه یه‌كجارو یه‌ك رووژ ته‌مام نه‌بیه! فره كاره‌سات تر ئجتماعى، سیاسى و ده‌روینى و ته‌نانه‌ت ئابوورى هانه ده‌ر كه‌ل و نواى گوزه‌ران خوه‌ى و خانه‌واده‌ى گرن، دیاره ته‌ئسیر ئى كاره‌ساته‌یل له كه‌سێگ ئه‌راى كه‌سێگتر جیاوازه‌ن یه‌كێگ یاخى ئه‌دێ و یه‌كێگ ناهمێد و گووشه‌گیر، چوین ته‌جروبه‌یل ژیان هه‌ر كامیان جیاوازه‌ن وه‌لى وه باوه‌ڕم ناهمیدى و گووشه‌گیرى له ناومان فیشتره!!چوین شه‌هید ئیمه شه‌هاده‌ى وه‌فات نێرێ، شوون مه‌زار نێرێ، چمان ئویشن له‌و شوێنه ك شاهد نه‌یاشتوود ، شه‌هید نیه!
راسه ك وه قسیه لیره‌و له‌وره باس ئجماع ئه‌كریه‌ید ك گشت لایه‌نه‌یل سیاسى له بان مه‌زڵومیه‌ت كورده‌یل فه‌یلى هاوده‌نگن وه‌لى یه راس نیه! چوین هیچ هاوده‌نگیه‌گ راسكانى له ناو لایه‌نه‌یل سیاسى له‌ى باوه‌ته وجود نه‌یاشتگه! ئه‌راى نموونه كه‌متر لایه‌نه‌یل عه‌ره‌بى تاوانه‌یل به‌عس ده‌رهه‌ق وه كورد وه جنوساید ناسن
له‌و وه‌خته‌و ك دادگا ئى تاوانه وه جنوساید ناسى ئه‌نجومه‌ن وه‌زیره‌یل عراق فدرالى به‌یان ده‌ركردو وه گویره‌ى بریار 426 له تاریخ 8/12/2010 دویاتر مه‌كته‌بێگیش ئه‌راى كاروباره‌یلمان مه‌زران و وه‌ت ك پابه‌نده وه بریاره‌یل دادگا ئه‌راى گله‌و خوارن گشت هه‌قێگ كورده‌یل فه‌یلى و نه‌هیشتن ئاسه‌وار تاوانه‌یل، هه‌میش ریاست جمهورى به‌یان ده‌ركرد و دویاجار خواست مه‌كته‌بێگ ئه‌راى ئه‌و دویا چوین كاروباره‌یلمان بمه‌زرنێ ك پروژه‌گه ته‌مان نه‌كریا، دادگاى ته‌میز بڕیاره‌گه په‌سه‌ند كرد و حوكم قه‌تعى بردو یه ده‌س ئه‌نجومه‌ن نوینه‌ره‌یل واز كرد تا بڕیاره‌گه چه‌سه‌ند بكا ، وه بان یانه‌شه‌و لاى خوه‌ما جوور كورد، سه‌روكایه‌تى هه‌رێم و حكومه‌ت هه‌رێم و په‌رله‌مان كوردستانیش ده‌ستخوه‌شى له‌و بریار دادگا كردن و پشتگیرى جیوه‌جیكردنى كردن،وه‌لى خه‌مه هویردان له شوون 44 دانیشتن دادگا ك له 26/1/2009ده‌س وه پى كرد و له 29/11/2010 ته‌مام بى و له شوون له‌یه‌كو داین به‌ڵگه‌یل تاوان و قسیه‌یل شاهده‌یله ئه‌راى تاوانێگ چنه گه‌ورا وه گویره‌ى ماده‌ى 11 له قانوون دادگاى باڵاى تاوانه‌یل ته‌نیا 3 كه‌س حوكم ئعدام دریان:
1- سه‌عدون شاكر 2-مزبان خزر هادى 3-عزیز صالح و چه‌ن كه‌سێگتر وه زندان مه‌حكوم كریان له‌وانه‌ش تارق عه‌زیز.
له ساڵ 2008 ئه‌نجومه‌ن نوینه‌ره‌یل عراق له بڕیار شماره 26 خوه‌ى ئویشى ئه‌وه‌ى ك دژ ملله‌ت كورد له كوردستان كریا له كوشتن و بڕین وه گویره‌ى گشت یاسایه‌یل ناو ده‌وڵه‌تى ئه‌وه جنوسایده!
دیاره بریار دادگا له باوه‌ت كورده‌یل فه‌یلى سێیم بریار دادگا بوى ك ئه‌و جوور جنایه‌ت له حه‌له‌بچه‌و ئه‌نفال و ئى تاوانه وه جنوساید ناسى.
وه گویره‌ى ته‌بیعه‌ت نزام سیایى عراق ك حزب به‌عس خاونى بى وه‌ختێگ له ساڵ 1963 هاتنه سه‌ر حوكم یه‌كم جه‌نگیان وه‌ل كورده‌یل فه‌یلى له (عگدالاكراد)بى جار دویم ك له ساڵ 1968 هاتنه‌و ئه‌راى ده‌سه‌ڵات سیاسه‌ت و سناریۆى خوه‌یان ئاشكرا كردن ك حزبێگ شوفینى ئاماده نیه غه‌یر عه‌ره‌ب له به‌غدا وه خاوه‌ن ماڵ بزانێ، راسه له ساڵ 1970 وه‌ره‌و دویا مه‌وج ته‌سفیرات یا ده‌ركردن و مه‌هانه‌ى ته‌به‌عیه‌ى ئیرانى ده‌س وه‌په كرد و ساڵ 1980ره‌سانێ وه بانترین حه‌د خوه‌ى و تا رووژ رمیانى ده‌س له‌ى سیاسه‌ته نه‌ڵگرت!
تاوان به‌عسیه‌یل له به‌غدا ده‌س وه‌پى كرد و وه‌باوه‌ڕم هه‌میش بایه‌د له به‌غدا ئاسه‌وار ئى زوڵمه نه‌مینێ هه‌رچه‌ن زانیمن وه‌ل ئه‌وه‌یا ك حكومه‌ت ئمروو له به‌غدا ئمكانات فره‌ێگ هاوه‌ر ده‌سى وه‌لى موشكلات فره‌ش دیرێ!!
چوین رژیم رمیاگ به‌عس وه ته‌غیر و ئاڵشت كردن دموغرافى و ئتنوغرافى هه‌وڵدا نشانه‌یل بوین كورد له وه‌سه‌ت و جنوب و وه تایبه‌ت له به‌غدا نه‌مێنێ ئى رژیمه وه نوینه‌رایه‌تى گشت شوفینیه‌ل عه‌رب ناچار كورد نه‌ژاده‌یل ئه‌كرد ره‌گه‌ز یا قه‌ومیه‌ى خوه‌یان بكه‌نه عه‌ره‌ب له ژێر ناو (تصحیح القومیه) رێ وه كورد ئه‌دا خوه‌یان بكه‌نه عه‌ره‌ب وه‌لى عه‌رب هه‌ق نه‌یاشت قه‌ومیه‌ى خوه‌ى ئاڵشت بكا!
ئیمه زه‌ره‌رمه‌ند گه‌وراى ئى سیاسه‌ته بویمن،! فره‌مان بوینه عه‌ره‌ب و له خاسترین وه‌زع جه‌رش كردن ، ئمروو كه‌میان دووباره قه‌ومیه‌ى خوه‌ى (تصحیح) ئه‌كا تا هه‌م له نوو بووده كورد چوین ئى ئاڵشت كردنه له جوگرافیا و كه‌لتوور و دابونه‌ریته‌یل كومه‌ڵایه‌تى ئه‌و ئنسانه ته‌ئسیر كردگه، له لایه‌گ تر وه نه‌مان سه‌دام شوفینیه‌یل عه‌رب له ناو نه‌چینه‌ن!!
دیاره جیا له مه‌سه‌له‌ى مه‌زڵومیه‌ت جیاوازى و فه‌رق هه‌س له ناونى ئه‌وه ك دژ كورد كریا وه‌ل ئه‌وه ك دژ عه‌ره‌ب شیعه كریا!!
- ئه‌وان جنوساید سیاسى و مه‌زهه‌بى كریان وه‌لى كورد جنوساید قه‌ومى، فه‌رهه‌نگى و كه‌لتوورى و ئقتسادیش كریا.
ئیوه زانن ك مه‌نستن هه‌ر ملله‌ت و جه‌ماعه‌تێگ (دموغرافى یا ئتنوغرافى) له شوونێگ نیاز وه ئه‌وه دیرێ ك له روى ئابوورى و گوزه‌ران ژیانیان ته‌ئمین بكا، به‌عس له یه‌كم گورز خوه‌ى ك وه‌شان بنه‌واى ژیان یه‌عنى ئقتسادمان كرده ئامانج خوه‌ى و یه‌ش قوناغ وه قوناغ جیوه‌جى كرد ك ره‌سیه غورفه‌ى توجاره و گرتن شماره‌ێ فره‌ێگ له بازرگانه‌یل فه‌یلى له یه‌ك رووژ:
-هه‌رچه بكرداید نیاز وه به‌ڵگه‌یل ره‌سمى یه‌عنى ( شهاده عوسمانى) داشت
-شماره‌ى مه‌زرانن رووژ وه رووژ كه‌متر بى.
-كاروبار ناو بازار رووژ وه رووژ سه‌ختتر بى.
-ده‌رس خوه‌نین كه‌فته ناو كڕ شوفینیه‌ت.
- ناوه‌یل كوردى ناوچه‌یل كورد نشین له ناوراست و خوارگ عراق ئاڵشت كریاو مه‌سه‌له‌ى موڵكدارى بیه ئاره‌زووێگ كه‌متر وه‌پى ئه‌ره‌سین.
لێره خوازم بویشم ؛ وه‌ختێگ ئویشیمن فه‌یلى، یه‌عنى كورد! چوین فه‌یلى غه‌یر كورد نێریمن و نیاز وه ئه‌وه نێریمن دایم بویشیمن كورده‌یل فه‌یلى! چوین ئیمه به‌شێگیمن له كورد و ده‌رده‌یل وره‌نجه‌یلمان هن ملله‌ته‌مانه، وه‌لى تایبه‌تمه‌ندییه‌یل فه‌یلى له میلكان تا مه‌سه‌له‌ى مه‌زهه‌ب و بڕێ عادات و ته‌قالید ئه‌كادێ كه‌مینه یا ئه‌قه‌لیه له ناو ملله‌ت خوه‌ى! دیاره ئه‌قه‌لیه‌ته‌یل له دنیا فره‌ن وه‌لى رێ چاره‌سه‌ر كردن كیشه‌یلیان كه‌مه و جوور یه‌ك نیه.
یه راس نیه ك ئمروو جوور راگه‌یاندن ده‌م به‌سیاگ كوردى له باوه‌ت وه‌زعیه‌ت گشت كیشه‌یله بخه‌یمنه پاى مه‌زهه‌ب و ئسلام سیاسى ، چوین یه وه مانى ئه‌وه نیه ك چوین ئه‌كتیف نیه یا فه‌یلى چیه‌تى ئه‌كا، ئنكار قه‌ومیه‌ى خوه‌ى ئه‌كا! زوڵمو زوور دیارو نادیار، ره‌سمى و ناره‌سمى، ته‌ئسیر له لى كردگه و ئمروو ك مه‌زهه‌ب له عراق ده‌ور دیرێ خوازێ هه‌ره‌شه‌یل له بان خوه‌ى كه‌م بكا، خوازێ فاسله یا مه‌وداى ناونى خوه‌ى و ده‌سه‌ڵات ك ها ده‌س شیعه‌ى عه‌ره‌ب كه‌متر بكا،! ت خاك ، وه‌زع سیاسى و دموگرافى ئقتصادى و ئجتماعى دژده ، وه تایبه‌ت له ناونى كومه‌ڵگه‌ێگ عه‌شایرى عه‌ره‌بى نه عه‌شیره دیرى و نه ده‌ور ، ئاسانترین رێ ئه‌وه‌سه بكه‌فید وه‌ل هاو مه‌زهه‌ب خوه‌د !! یه ته‌لاش و كووششه ئراى مه‌نستن نه ئه‌ونوا چوین وه خاتر یه ك ت له ناو دایره‌ێگ خڕخوه‌ىو ناتوه‌نى جوور فارس و عه‌ره‌ب و تورك هاوساد ، دین و مه‌زهه‌ب ئه‌راى مه‌زرانن ئمپراتورى و ده‌سه‌ڵات وه كار بارى!!
نه‌ته‌وه‌یل یه‌كگرتگ وه گویره‌ى برێگ بڕیار چه‌ن دادگا ئه‌راى تاوانه‌یل جه‌نگ له باوه‌ت یوگسلافیا وه بڕیار 808 وه هه‌میش بڕیار 955 له باوه‌ت رواندا و دویاتر ئه‌راى سیرالیون ته‌شكیل دا، هه‌ر له‌و شیوه له رووژ 18ى تشرین یه‌كم 2005 وه گویره‌ى فه‌رمان شماره 10 دادگاى باڵاى تاوانه‌یل له عراق مه‌زریا و وه‌گویره‌ى ماده‌ى 24 قانوون ئه‌و دادگا و قانوون اصول محاكمات الجزائیه شماره 23ى ساڵ 1971 و تعدیلات گشت ئه‌و قانوونه‌یل ك پیشتر ده‌رچینه خریانه ژیر په‌روباڵ ئى دادگا! یه دادگایێگه ئه‌راى تاوانه‌یل جنوساید و نووریده قانوونه‌یل دادگایه‌یل عقوبه‌ى ناو ده‌وڵه‌تى و كار وه‌پیان ئه‌كا ، یه‌عنى ئى دادگا تویه‌نى گشت تاوانباره‌یل ك له 1/7/1968تا 1/5/2003 له تاوانكرن ده‌س داشتنه وه گویره‌ى ماده‌یل 11و12و13و14ى قانوون دادگا له هه‌ركوى عراق بن یا تاوانبار عراقى و غه‌یر عراقى له بان خاك عراق محاكمه‌و سزایان بیاد.
ئیمه زانیمن له ساڵ 1921 ده‌وڵه‌ت عراق وه شیوه‌ى ته‌بیعى یا سروشتى له داڵگ نه‌بى و ریكه‌فتننامه‌ى 1929 قه‌سر شیرین تیر خه‌لاس دا له په‌یوه‌ندیه‌یل هاتن و چگن كورده‌یل فه‌یلى له ناونى ئیران و عراق ، یه‌ش وه‌و خاتره ك هه‌ردولایان سیاسه‌تێگ شوفینى وه‌راوه‌ر وه كورد وه‌كار هاوردن،
- كورده‌یل فه‌یلى له ئنقلاب 8شوبات 1963له وه‌راوه‌ر به‌عس وسان( یه نوكته‌ى تاریخییه‌گه ك بزانیمن ژنه‌یل فه‌یلى ده‌ور گه‌ورایه‌گ له و داستانه داشتن هه وه‌و جووره ك له قوربانى دان و ئاواره بوین و ده‌روه‌ده‌رى شان وه‌شان باوگ و براو شوى خوه‌یان ئازار دین وه‌لى وه داخه‌و كه‌متر باسیان كریاس).
-سه‌رۆك بارزانى له كونفرانس كورده‌یل فه‌یلى له 3/12/2005له هه‌لێر وه‌ت: گشت بایه‌د یه بزانن ك كورده‌یل به‌غدا وه شیوه‌ى سرى كومه‌كه‌یل مالى وه شوورش ئه‌یلول ئه‌ره‌سانن.
-خوازم بویشم بڕیاره‌یل سه‌ددام وه به‌رنامه بی، جوور بڕیار 666ك له ساڵ 1980 ده‌ركریاو وه گویره‌ى ئه‌و بڕیاره جنسیه‌ى عراقى یا ماف عراقى بوین له كورده‌یل فه‌یلى سه‌نریا.
-بریار ژماره 150له 28/1/1980یه‌عنى 3مانگ وه‌رژه ده‌س كردن و تسفیرات ده‌رچى ك مه‌نع ئه‌و عراقیه‌یلى ئه‌كرد ك له ده‌زگایه‌یل حكومه‌تى كار بكه‌ن ك ژن بیگانه خواستوین!
-له 15/4/1981بریار ژماره 474ده‌ركریا ك ئجازه ئه‌دا وه‌و پیاگه‌یله ژنه‌یلیان ته‌لاق بیه‌ن ئه‌گه‌ر ئه‌سلیان ئیرانى بوود له‌وه‌راوه‌ر یه عه‌سكه‌رى 4هزار دینار و پیاگ مه‌ده‌نى 2هزار وپانسه‌د دینار وه‌پى ئه‌دریا.
-وه گویره‌ى بریار 1610ك له ساڵ 1982ده‌رچى، مه‌نع كریا ژن شوى دار بیگانه موڵكو ماڵ مه‌نقول و غه‌یر مه‌نقول بیاده شویه عراقیه‌گه‌ى.
فره بریار ارتجالى و شوفینى له لایه‌ن وه‌رپرسو كاروه‌ده‌س به‌عس و سه‌ربازه‌یل عراقى دژ وه هاووڵاتیه‌یل فه‌یلى ئه‌كریا ك رژیم شاكامى وه‌پیان ئه‌وردو هیچ سزاێگیان نادا، وه‌ى خاتره ره‌سانن و باس ئه‌و رویداده‌یله لازمه چوین ره‌سانن چنه مه‌علوماتێگ و دراسه‌ى وه‌زع فه‌یلیه‌یل و سه‌به‌به‌یل چنه تاوانێگ وه‌خت و ئمكانات خوازێ.
وه باوه‌رم فه‌یلیه‌یل ته‌نیا مه‌ردمێگن ك له شوون رمیان حزب به‌عس نه‌توه‌نستنه خوه‌یان له نوو یه‌ك بخه‌نن ئه‌راى نموونه شیعه توه‌نست شوین سیاسى و هویه‌ت خوه‌ى له گشت شوونیێگ عراق بته‌و بكا.
دڵنیام وه بان یه ك ساڵه‌یل فره‌ێگه هه‌وڵ ئه‌ده‌یمن عراقیه‌یل رازى بكه‌یمن ك ئیمه مه‌ردم وه‌ته‌ن دووسێگیمن، وه‌لى هیمان فه‌یلى موشكل مه‌شروعیه‌ت دیرێ، ناسیونالیزم عه‌ره‌ب ك سیماى رادیكالیزم سیاسى سوننى له بان ناوچه‌گه حاكم كرد، فه‌یلیه‌یل جوور مه‌ته‌ڵ ئاسایشى (معماى امنى) به‌غدا ئه‌دین! هه یه بى ك رژیم وه بوین فه‌یلیه‌یل له به‌غدا هس وه نائه‌منى ئه‌كرد.
په‌یوه‌ندییه‌یل فه‌یلیه‌یل ئمروو وه‌ل هاو نژاده‌یل خوه‌یان له هه‌ریم كوردستان فیشتر سیاسى و سووزداریه تا روشنهویرى و فه‌رهه‌نگى.
نه‌تیجه‌و شیوه‌ى په‌یوه‌ندییه‌ل له ساڵ 1975 تا 2003 سكوتێگ كوشنده بى! هه‌ردولا خوه‌نستنێگ واقعى ئه‌راى وه‌زع یه‌كتر نه‌یاشتنو هیمانیش ئه‌وه‌ى ك ئمروو له كوردستان سه‌باره‌ت وه كه‌مینه‌ى فه‌یلیه‌یل له ناو عه‌ره‌ب فره نویسریه‌گ ته‌وسیف و شه‌رحه نه ته‌حلیل، زوڵم و كووچ وه‌پیكردن و ده‌ركردنیان باس ئه‌كریوید وه‌لى باس شیوه‌ى مه‌نستنیان ناكریه‌ید ك ناچار بین تاكتیه‌كه‌یل جوور وه جوور وه‌كار بارن !!
له شوون 2003 ك شیعه بیه باڵاده‌س و نزام سیاسى عراق ئاڵشت بى،هه‌م له نوو مه‌سه‌له‌ى فه‌یلى وه شیوه‌ى دروس له‌یه‌كه‌و نه‌دریا، وه‌باوه‌رم ئیمه نیاز وه جواو دان ئى پرسیاره دیریمن؛ ئه‌را كومه‌ڵگه‌ى فه‌یلى چ له ناو عراق و چ له ده‌یشت عراق وه ئاشكراو وڵ واز و قویلتر باس ئه‌و مشلاته ناكا ك تویشى هاتگه؟! زانیمن ك مه‌سه‌له‌ى مه‌نستن ئه‌وله‌ویه‌ت ئنسان فه‌یلى یه نه‌بیه ك چه شه‌رعیه و چه ناشه‌رعى! كه‌فتنه دویاى له كاروبار كومه‌ڵایه‌تى، سیاسى و فه‌رهه‌نگى وه تایبه‌ت له ده‌وران حوكم به‌عس ئى باوه‌ره دروس كرد ك كومه‌ڵگه پشتیوانى نیه! روشنهویره‌یل پشت له لیان كردنه، پیاگه‌یل دین ته‌نیا دوعا ئه‌رایان كه‌ن! سیاسه‌تیش ك ته‌نیا ئه‌راى حزب به‌عس حه‌ڵال بى ئه‌وان وه بیگانه ناو ئه‌برد!
به‌عس هیچ عه‌لاقه‌یه‌گ وه‌شوهره‌ت فه‌یلیه‌یل نه‌یاشت له دروسكارى و پشتكاریان، و چویه ناو پروسه‌ى ده‌ركردنیان، یه سه‌ره‌تاى دوچه‌وه‌كى و ره‌گه‌ز په‌رستى و جیاكارى قه‌ومى و مه‌زهه‌بى بى ك دویاجار وه بیسه‌روشون كردن جوانه‌یل كاره‌ساته‌گه ته‌مام بى.
ئیمه ئمروو دوینیمن ك ئاواره‌یل ئه‌راى هاناداین یه‌كتر برێ ریكخریاگ و مه‌ركه‌ز مه‌زراننه، وه‌لى وه‌خاتر یه ك ته‌جروبه‌گه تا ئمروو چنه ك خوازیمن سه‌ركه‌فتگ نه‌بیه، و حزبه‌یل و لایه‌نه‌یل سیاسى فره پیشوازى له‌ى جمشته‌یله نه‌كردنه، مناڵه‌یلمان و ئاواره‌یلمان وه خاتر زاراوه یا له‌هجه و هه‌میش مه‌زهه‌ب فیشتر وه‌ل بیگانه‌یل ئه‌ڵسوبنیش دیرن!! فاسله‌یه‌گ دروس بیه ك بایه‌د بوینیمنێ و ئعتراف وه پى بكه‌یمن.
من نیمه سه‌ر ئه‌و باوه‌ره ك ناسینمان جوور كه‌مینه یا ئه‌قه‌لیه بتوه‌نى دفاع له حقوقمان بكا ( نزام كوتا)! ئیمه به‌شَیگیمن له یه‌ك ملله‌ت ك له‌ناو عه‌ره‌ب به‌غدا كه‌مینه‌یمن وه شماره نه هه‌ق و حقوق! ده‌زگایه‌یل حكومى له رییه‌یل جووروه‌جوور سیاسه‌ته‌یل شوینیستى خوه‌یان وه بان فه‌یلیه‌یل جیوه‌جى ئه‌كه‌ن ، خه‌مه هویردان ك مه‌درسه‌ى فه‌یلیه‌یل ك ساڵ 1945 دروس كریا و له زه‌مان به‌عس به‌سریا تا ئمروو واز نه‌كریاس! ئه‌وه‌ى كریاس كوپى پیست ناوه‌گه‌یه‌و مه‌دره‌سێگ فه‌قیرانه له‌و نزیكیه‌یله ناو فه‌یلى له بانى نریاس!
وه باوه‌رم ئه‌و زه‌ختو زووره و نه‌بوین سیاسه‌ت روشن و ده‌س مه‌یت قایم له لایه‌ن هاورگه‌زه‌یل و سه‌ركردایه‌تى سیاسى كورد فه‌یلیه‌یل ناچار كرد هانا ئه‌راى ئمكانات ده‌سه‌ڵاتداره‌یل مه‌زهه‌بى هاو مه‌زهه‌ب خوه‌یان له عراق ئمروو بووه‌ن! راسته زیاد باس قه‌ومیه‌ت ناكه‌ن وه خاتر یه ك له سزاى عه‌ره‌ب شوفینى دویر بوون، وه‌لى هیمان له بوونه‌ى نه‌ورووز ئومیدمان وه باوه‌ره‌یل قه‌ومى مینێ!!
ئیمه نادێ ئهتمام فه‌یلیه‌یل وه مه‌زهه‌ب له بان حساب قه‌ومیه‌ت بزانیمن، یه ئه‌راى دویر كه‌فتن له خه‌ته‌ره، ئه‌راى وه‌ده‌س هاوردن سووز و هاوده‌نگى و ته‌ئمین باروگوزران ژیانه! جوور ئه‌ندامه‌یل كومه‌ڵگایه‌گ ناموسته‌قر، هیمان فره ده‌ردو زویخ و موشكلات ها له رێیان، هه‌میشه له تون و تیژى باڵاده‌سه‌یل شوفینى ترسن و یه كارێگ كردگه له ده‌روینه‌و ئستقرار نه‌یاشتوونن ئمجا باوه‌ر وه‌ى شوعاره دیرن و ئویشن ( چنه ئه‌ڵسوبنیش بكه ك ئحتیاتى فیشترو خه‌ته‌رى كه‌متر بوود) یه پرسیارێگه له ئاینده جواوى شنه‌فیمن.
فه‌یلیه‌یل و احزاب
له تاریخ ملله‌ته‌یل هه‌میشه وه خاتر برێگ نه‌ف و به‌رژه‌وه‌ندى وه‌ل یه‌ك جه‌مه‌و بینه و مه‌ردمیش هه وه‌و چنه جه‌م به‌سانه تا له چوارچیوه‌ى به‌رنامه‌یه‌گ گشتگیر ته‌قالا بكه‌ن ئه‌راى یه ك شوین خوه‌یان قایم بكه‌ن یا ئامانجه‌یلیان وه ده‌س بارن،
وجود حزب و ریكخریاگه‌یل مه‌ده‌نى ئه‌راى ئیمه چ سوودێگ دیرێ؟ شه‌ریحه‌یه‌گ جوور ئیمه ئه‌گه‌ر حزب نه‌یاشتوود چه له ده‌س ئه‌دا؟ ملله‌ته‌یلێگ ك حزب دیرن چ خوه‌شیه‌گ دینه؟ گشت باوه‌ر دیرن ك تاریخ جامه‌ك عبره‌ته ئه‌راى یه ك ئنسان له ئشتباه یا غه‌له‌ت دویربكا یا دوباره‌یان نه‌كا، ئایا ته‌جروبه‌یل سیاسى و چالاكیه‌یل مه‌ده‌نى ئیمه له‌ى ئاسته بیه ك جواو نیازه‌یلمان بدا؟ له‌یه‌كتر نزیكمانه‌و بكا یا چه‌واشه‌ى یه په‌رشوبڵاومان كردگه؟!!
ئیمه زانیمن ك گه‌ورایه‌یل قه‌زیه‌ى فه‌یلى نه‌توه‌نستن جوور قه‌یمه مه‌ردم هان بیه‌ن له جمشته‌یل سیاسى و ئجتماعى و فه‌رهه‌نگى و مه‌ده‌نى به‌شدار بوون، مه‌ردمیش دڵخوه‌ش نین وه ته‌ئسیر گوزه‌یشته‌ى ئى باوه‌ته‌یله له بان ژیان ئمروویان، سوئاله‌یل فره‌ێگ هه‌س ك جواو خوازى و جواوگه‌ى ته‌نیا لاى ئیمه نیه ، به‌ڵكم ها لاى گشت فه‌یلیه‌یل! تویه‌نم بویشم ك ته‌قلیدى بوین شیوه‌ى فكرو كارمان ، له‌و سه‌به‌به‌یل ئه‌ساسیه ك وه‌ل نیاز شه‌ریحه‌گه‌مان و واقع ناخوه‌نى و ناگونجى، هه‌میش شیوه‌ى دروس كار جه‌ماعى لاى ئیمه جى نه‌كه‌فتگه و روحیه‌ى وه‌ده‌س هاوردن ئمتیاز قه‌ویتره له روحیه‌ى وه ده‌س هاوردن هه‌ق عام یا گشت، مه‌ردم دى خوڵك نێرن بچنه ناو حزبه‌یل و ریكخریاگه‌یل فه‌یلى وه خاتر ئه‌وه ك ده‌ستكه‌فت و ده‌ستهات واقعیان كه‌مه! خوازم بویشم له فره حاله‌ت بینه‌سه شونێگ یا كارێگ ئه‌راى ته‌ئمین ژیان یا وه ده‌س هاوردن ئمتیازات!! فیشتر له ئه‌وه ك كار بكه‌ن قسیه ئه‌كه‌ن ، له باوه‌ت ئامانج و هه‌ده‌فه‌یل فره ئویشیمن و باس به‌رنامه‌یلێگ ئه‌كه‌یمن ك هیچ وه‌خت نایه‌ریمنانه عه‌مه‌ل، له بان چشته‌یلێگ ته‌وافق ئه‌كه‌یمن ك له سه‌ره‌تاو دیاره جیوه‌جى ناكریه‌ن!
باس ئمكانات و به‌رنامه‌یل واقعى و كارا ناكه‌م ، وه‌لى ئویشم ك تایبه‌تمه‌نییه‌گ ئنسان فه‌یلى ئمروو ئه‌وه‌سه فره باوه‌ڕ وه ته‌قدیرو چاره‌نویس له نوا نوسیاگ خوه‌ى دیرید! یه‌سه ك نیاز وه ته‌قالا و كوشش ئه‌راى وه ده‌س هاوردن مافه‌یلى وه بى فایده زانێ و ناهمێ چه‌وه‌رێ رویداگه‌یل ئه‌كا، ناخوازێ وه‌زع خوه‌ى ئاڵشت بكا ! ئویشى هه‌رچه بخوازێ بدێ ئه‌دێ و یه پشت ئراده‌مان ئه‌راى ئه‌و نوا چوین شكانیه و گشت رییه‌یل له نوامان به‌ساس.
عه‌لی حوسێن فه‌يلی
