عەلی حسێن فەیلی/ وەرجە ساڵیگ لە ئمڕوو پەڕلەمان کوردستان دەنگدا وه‌ نێچیرڤان ئیدریس بارزانی ئه‌را سەرۆکایەتی هەرێم، تا وەزوی شوون پەنجەی خوەی دانەێد لە پاڵپشتی پەیوەندیەگان وەگەرد بە‌غداد، وپڕەوکردن بووشایی لە ناکۆکیە ناوخۆیی حزبیەگان لە لایگەو، و وەگەرد دەوروبەرە هەرێمی وناودەوڵەتی لەلایگ تر، وئەیەیش نوو نیە، چوونکە خوەی خاوەن ئی هونەر و تواناس.
شوونپەنجەیل دیاره‌ لە لەلایەن ناودەوڵەتی، بایەسە بێلێد حکومەت فیدڕاڵی لەبەغداد ئەو نوڕستنەیل ك گومان و نائارامیەگ وەرانوەر هەرێم کوردستان داشت، ئاڵشتبکەێد وە نوڕستنەیل خوەشی وئارامی، چوونکە ئەزمونیگ جیوازە،. لە ساڵەیل وەرین سه‌ختیه‌یل جوراجور نا پشت سه‌ر، بەڵکم نموونەیگ پێشکەش کرد ک ئەگەر خوازێد وەتاریەو بکەێد، ئەیە رەفتاریگ جیوازە ك فرەیگ نێەکفنە فتراقی لە سیمای عراقی- کوردی، وفرە واتە و بەڵگە هەڵگرێد.
چەنای چەنیگ پەیوەندیەگان لە ناوبەین حکومەت ناوەندی لە بەغداد و پارێزگا عراقیەگان سەخت بوین ، وەلی پەیوەندیەگان وەگەرد کوردستان فره‌تر لە سەخت بوین، ئەراوە، ئی مەوقە وەیەکجاری جیوازە، چوینکە حکومەت فیدڕاڵی توێەنێد هەست گومان و کوڵەگردن، ئاشت بکەێد وە هەست رەزامەنی وەرەو ریە سەختو دریژەگە ک کوردستان لەبانی چگ، وهێشتەی لەوه‌راوه‌ر رەشەبا فرەگانیش وتەقەلایل پێشەلکردن، کویەیل فرەیگ لە سەختیەگان رەدبکەێد.
لایەنیگ سەرەکی لە ئاڵشتکردن ئی هەست خراوە ئەرا هەست خاس، چوودەو ئەرا فرەیگ لە سەرکردەیل کورد ک وەرپرسایەتی جوراوجور وەرگردن، بەڵکم ناویگ سەرەکی لەناوەگان دیاردەێد ئەویش نێچیرڤان بارزانیە، ک فرەی خاسیەگان ئەرا خوەی چنەو، لە ئەو رەوشەیلە رەسیادە پی، وئیسە توێەنیمن بووشیمن دەرفەتەگە جیگرە ئەرا ئەوەگ بەغداد لە قۆناغ گومان و نیگەرانی دەرچوود ئەرا قۆناغ دڵنیایی وبڕوایی، وشایەت ئەو چگنە پەیا نەوود ئەگەر داناییەگەی نێچیرفان بارزانی نەوود، وخوەی وتیە ک ئارازوی ئەرا بەغداد جوور ئارازوەگەیە ئەرا کوردستان.
ئەیە ئامژەن هویرکردنەگەی نێچیرڤان بارزانیە دویای زیاتر لە سی ساڵ لە کار سیاسی وخەبات لە پۆستەیل وەرپرسایەتی حزبی و حکومەتی لە کوردستان، ئەو هویرکردنە ک فرەجار نا رەزایی لە خاوەن ماڵە کوردیەگە خستەی شوونی چوونکە وەراورد بەرژەوەنی باڵای کورد و عراقی وە گشتی کردیاد، وە نوڕستن گشتگیریگ دویر ماوەیی، شایەت جاروەجار دەسخوەشی هەردوگ لا نەیاشتاد یا بڕیگ لە جادەی کوردی، وساڵەیل هاتگ ئەوە چەسپنێد ک خوەی ئەوەگ فرە گونجیاگ ترە پەسەن کردگە، و ئەوەیگ کەمترین زیاندارە لەبان گشت وەبی وەخشین.
لە ناوڕاس تەقەی گولە لە جەنگە سەربازیەگە و قۆناغەیل تەنگەو کردن ئابووری، ولە قۆناغەیل کیشمەکیش و نیگەرانکردن سیاسی، نێچیرڤان بارزانی وەئارامی هاوسەنگی کردیاد له‌ ناوبەین ئەرکەیلی لە حکومەت ئیجا لە سەرۆکایەتی هەرێمەگە، وناونی خواستەیل پێکەوەژیان و بەژەوەنیە تێکڵاوه‌گان. نەگ تەنیا وەل حکومەت فێدڕاڵی لە بەغداد، بەڵکم هەمیش ئەرا مسۆگەر کردن فرەترین قانجاز، وکەمترین زەرەد لەلای کەمەو وەل دەوروگردە هەرێمیە گەوراترەگە.
نێچیرڤان بارزانی هەمیشە سەرکەفتیاد، وەنە چوون هەر خوەنەواریگ ئەرا رووداوەگان بڕەسێدەو چوون ئەو کوردستانە ک ئی هەمکە ستەم وخوینە هاتە سەری، هیمان لەبان پای خوەی وسیاگە. لە چارەسەرکردن سەختیەگان نێچیرڤان بارزانی لەبان دوو رێسای ئاڵتوونی چیاد: یەکەمیان ک قەت نەیلێد بڕوایی ناوبەین بەغداد و کوردستان گومبوود، ودوویەمیان نەێلێد قەیرانەگان بوونە کارەسات.
ساڵ ١٩٩٦، لەوەختیگ بویە جیگر سەرۆک حکومەت ئیجا له‌ ساڵ ٢٠٠٦بیه‌ سەرۆک حکومتەگە ، دویاجاریش سەرۆکایەتی هەرێم له‌ ساڵ ٢٠١٩ ، زەویلەرزەیل سیاسی و ئابووری و ئەمنی دالە عراق وەگشتی، تەنانەت لە تەوەر ناوخۆیی کوردی، ئاڵشتبوینەیل گەورا ومەترسیەیل بیژمار بوی، ک توانای کۆتایی هاوردن وە ژیان سیاسی هەر حکومەتیگ و سەرۆکەگەی داشت.
وەگورەی پیاویگ ك هاوچەرخ مردن وه‌جه‌م هەزاران لە گەلەگەی بویە، هویچ رییگ نیە ئەرا چگنەوە ئەرا رابردوی زیاندار، وگشت ئەزمونە باوەگان لەنوای ئی سیاسیە وکەڵەکەی ئەزمونە سەختەگانی، رەدیان نێەکەێد، ک هێلێدەی وە ئاشکرایی بووشێد ( باوەڕ دیرێمن کەسیگ نیەتوێنێد ئەزمون ودەسکەفتەیلمان بڕمنێد، قۆناغە سەخت و دریژەگە رەدکردیمن، وەرەو دویا نێەچیمن، ئەو سەردەمە تەواوبوی ک لە دەسکەفتە گەوراگانمان وازباریمن).
وەیجوورە لەبان دوو رێسا ئاڵتوینەگە ک باسی کردیمن کارکەێد، لە قەیرانە دارایی دویایینەگە ک لە نیسان وەرین بوی، وەختا حکومەتەگەی عادل عەبدلمەهدی وەبی هوشدارییگ بڕیاردا لە بڕین مووچەگان ک حکومەت فیدڕاڵی ئەرا فەرمانبەرەیل هەرێمەگە تەرخان کەێد، نێچیرڤان بارزانی لەبان دوو رێسا ئالتوونیەگە کار کرد، نەیشت بڕواگە وەل بەغدادەو وەیەکجاری بڕمیەێد، و هەوڵدا ئەرا ئاڵشتنەوین قەیرانەگە ئەرا کارەساتیگ، زوی چی دەرەیل بەغداد کوتا، ئەرا هاوردنەوەی متمانه‌ دووپاتکریایەگە وکردنەوەی کەناڵەیل دانوستان، و چگن وهاتن شاندە کوردیەگان له‌ ناوبەین هەولێر و بەغداد، ئەرا چارەسەری باوەتەگە.
لەساڵ ٢٠١٤ ، رەشەباگان لەشوون یەک هاتنە بان کوردستان، نرخەیل نەفت جهانی داوەزیا ئەرا نیمە، وچەتەیل داعش داگیر شارەیل عراقی وکوردستانی کرد، وحکومەت فیدڕاڵی بوودجەی کوردستان بڕی لەوەر ناکۆکیەیلیگ دەربارەی فروشتن نەفت، بڕێ فره‌یه‌گ ئاوارە وەرەو هەرێم هاتن. ژیان ئابووری وە شیوەی گەورایگ پەکی کەفت، وەگەرد ناچاری حکومەت کوردستان ئەرا بڕین لە مووچەیل فەرمانبەرەیل. بیکاری فرەوەبوی، وچالاكی کەرت تایبەت کزەوبوی، وهەمیش ناکۆکیەگان ناوبەین بەغداد وهەولێر کەم کەم فرەوە بوی، وه‌تایبەت دەربارەی ئەو ناوچەیلە ك ململانە هابانیان و لە داعش رزگار کریان.
وەشیوەی خوەی ک سەرۆک حکومەت هەرێمە، نێچیرڤان بارزانی ئەرا نواگردن ئاگرەگە كار كرد. لەوەرانوەر جەختەیل وتەنگەو کردن لەلایەن حکومەت فیدڕاڵی ومەترسیەیلەگان ک کەڵەکە بوین، لەماوەی یەک مانگ لە کانون دویەم ٢٠١٧ ، کەناڵەیل پەیوەندی وەگەرد بڕیگ لە دەوڵەتە هەرێمیەگان وناودەوڵەتیە کاریگەرەگان واز كرد، ئەرا دەڵەکداین رەشەبا لەشوون یەکەگان؛ فەڕەنسا، ئەڵمانیا، بریتانیا، فاتیکان، بیجگە تورکیا وئیران ک وەلیانەو خاڵەیل چەسپان و یەکگردنەگان هاوردەو ک وەل کوردستانەو گردیانەو کەێد، لە ئەمن وبەرژەوەنی و ئارامی هەرێمی.
ئی جووڵەی سیاسیە لە سەرۆک حکومەت کوردستان لە وەخت خوەی بویه‌ هووکاریگ ئەرا سەردەوکردن ئەو زەخمەیلە گ بڵویزەدا، وەرجە چگن ئەرا قۆناغ تیمارکردنی، تایبەت وەگەرد بەغداد.
هەر لەبان ئەوە بزان ک هەڕەمەکی نیە ک کوردستان گەشەی ئابووری و سیاسی بکەێد، وپێکەوەژیان کۆمەڵایەتی و رووشنهوری وئاینی وه‌خویه‌و بوینێ، وە ئەندازە و شیوە ك عراق نیەتویەنێد تەماشای ئی نموونە بکەێد! ئایا عراق نموونەیگ سەرکەفتگ تر رێژەیی لەی دیارەیلە لەخوەی دونێد؟، نەگ لە چەوداین، بەڵکم لە لایەن چەو لە چەو بڕین، ک هاندەێد تا وەرەو خاسترەگە بچی، تەنانەت لە باوەت وەخشینیش، هەرێم ئازایی جیوازیگ نیشاندا لە نزیکەو کردن باوەتەگە، ک لەبان گشت زەخمەگان ( جەنگ براگان) و تاڤگەیل خوین وەل حکومەت فیدڕاڵی بەغداد، سەرکردەیل کورد ئازاییگ داشتن لە خەفانن رابردوە سیاگە، فرەتر لە بڕیگ لە سەرکردەیل سیاسی بەغداد.
ئی خاڵە ئەرا بەرژەوەنی کورد تۆمار کریەێد، نەگ لەلایەن سەروەسەرناین یا بانگێشە، بەڵکم لەلایەن ئاڵشتکردن نوڕستنەیل گومان وە نوڕستنەیل هانداین و گەشبینی وە ئایندە، ئەرا کردنەوەی ئاسۆیلگ فرە رووشنتر ئەرا هەردوگلا.
نێچیرڤان بارزانی تویەنێد بوودە خاوەن ئی هویرەوکردنەیلە و بوودە هاندانیگ ئەرا ئی رەدبوینە ناوبەین دوو قۆناغەگە، وەلی له‌وەختیگ ئەو کارەیلە ئەنجام دیاد، وە میرات مەسعود بارزانی وەقورسایەتی و ئاستی ک شوین قویلیگ لە ویژدان کوردی داشتیه‌ زانستیاد ، ک ناچاری کرد داهێنانەیلیگ تر پەیا بکەێد، نەگ وەئامانج پێچەوانە کردن رەفتارە کۆنەگان، بەڵکم لە پێناو وەجیهاوردن رەفتار وەل سەختیەیل ئی سەردەمه‌ و قۆناغەیل و سەختیە نووەگان، ئەیە قورسی گەورایگە لەبان نێچیرڤان بارزانی ک هەڵی بگرێد و وەخاسی رەفتار وەلیا بکەێد جوور داهێنانیگ، ک وەختا بویدە سەرۆکیگ ئەرا کوردستان لە شوون مەسعود بارزانی، کراسیگ نیە بکەێدەی وەرد، بەڵکم وەرپرسایەتییگ فرە سەختترە.
ئەرایە، گرنگە دەور سەرۆک فرە گورجتر بوود، و نێچیرڤان بارزانی لە سەرەتا سویکەگان ئاڵشت بکەێد و وەیەک رەسینەوگان گریەبیەێد وەل جوراجور هێزە سیاسی و حزبی وخێڵی وئاینی لە هەرێمەگە وئیجا لە پەیوەندیەگە وەل بەغداد، واتە، پەکخستن دەور سەرۆکایەتی لە هەولێر، خوەی لە شوونیگ تر هەمیش پەکخستنە لە بەرژەوەنیەیل کوردستان وەگشتی، و نواگردنە لە ری كەسەگە ک مەرج لەبانی کریەێد ناوبەین هەولێر و بەغداد.
قەیرانەیل بی ژمارەیگ هانوای نێجیرڤان بارزانی تا رەفتار وەلیانەو بکەێد، هەر لە هەڕەشەیل تیرۆرست، تا گرفتەیل سیاسی و بیکاری و هەژاری و گەندەڵی و پەیوەندی وەگەرد بەغداد و ئەنقەرەو تەهرانو واشینتون ودیمەشق، ئەراوە، لە ساڵەیل تەنگەو کردن ونەداری ئابووری، تەقەلاگان خوەی خستەری ئەرا دەرکردن کوردستان لە تەنیایی لە ری لایەنەیل روشنهووری وپەروەردە وئابووری و پەیوەندی سیاسی و دوبلۆماسی وهەمێش کۆمەڵایەتی وەل جهان دەیشت.
نێچیرڤان وەگورەی ئەرکەیل سەرۆک هەرێم کار کردیاد، ک ئەوە نیشان دەێد ک نوێنەر گەلە لە ئاستەیل ناوخۆیی و دەیشت، وسەرپەرشتی پەیوەندیەگان وهەماهەنگی کەێد ناوبەین هەرێم و دەسڵاتەیل عراق فیدڕاڵی، وهەمیش نوێنەرایەتی گەل کوردستانی کەێد، لە ئەنجومەن سیاسی ئەرا ئەمن نیشتمانی عراقی، ولە راوێژ ودانوستانەگان وەل حکومەت عراقی، لەبان ناکۆکیەگانی وەلیا، بەڵکم خوەی وەگورجی کار کردیاد ئەرا پاڵپشتی نوێنەرایەتی ناودەوڵەتی لە کوردستان، ئەرا نموونە، زیاتر لە ٣٠ قونسڵیە و نوێنەرایەتی ناودەوڵەتی لە هەولێر هەس، وهویچ دژایەتییگ وەل بەغداد نەکرد ، ئیجا هویچ پەیوەندییگ دروس نەکرد لەبان بنەمای دژایەتی ناوخۆیی.
ئی رەفتارە رێز ناوخۆیی ودەیشتی ئەرا پەیاکرد، تەنانەت دوژمەنەیلی لەبانی وتیان: لەلی وەخشیمن چوونکە سومبل پێکەوەژیانە له‌ ناونی گشت حزب و لایەنەگان وخاسیەگانی لەهویرمانەو نێەچوود، ئەرا نە! خوەی لەماوەی گوزران سیاسیەگەی هەمیشە لایەنە ئاشتەوایەگان گردیاد و مقەیەتی دووسیە ناوخۆیەگە لە هەرێم کردیاد، له‌ وەختیگ ململانە سیاسییەگان قه‌ومیان وهەمیش سەربازیەگان، وبڕیارەگەی ئاشکرا بوی، ک لایەن ئاشتی بگرێد، چوونکە خوەی زانێد ک جەنگ هەڵبەت کۆتایی تیەرێد، و دوژمنەیل تیەنەو وەیەکەو نیشن.
باس لە ئاسانی کەن لە رەفتار وەل هەر تاکیگ لە کۆمەڵگا ئەگەر مافەیلی خوریا، لە ساڵ ٢٠١٠ دویای پەلامارەگان لەبان بارگەیل کۆمەڵە ئیسلامیەگان و یه‌کێتی ئیسلامی وگۆڕان لە هەولێر، داوای لێبوردن فەرمی پێشکەشکرد چوینکە خوەی سەرۆک حکومەت هەرێمە.
کاری وەی جوورە، وهەمیش فرەیگ تر، لە ئەوانەگ نێچیرڤان بارزانی شوون پەنجەیل خوەی لە هەڵوێست وسەختیەگان دامەزران، بەڵکم لەوە فرەتر، ئەو شوون پەنجە بارزانیە، بویە پاڵپشت وینەی پێکەوەژیان و هویر وەخشین، ورەنگ کوردستان نووه‌و کرد، تا وەل رابردوو ئاشتەو بوود ، وەدڵنیایی بنوڕێدە دویاروژ. ئەیە دوو باوەت نیشان دەێد: یەکەم بەغداد ئی رەنگ کوردستانیە خوازێد، و دویەم خواست و سەختیەیل کوردستان کەسایەتییگ جوور نێچیرڤان بارزانی خوازێد، تا ئەیەکە تەواو ئەوەکە بکەێد.
نووڕستن کوردستان ئەرا ئایندە ئەوە نیە ک ئیسەی بخەیمنە پشتگووش، وشایەت لە دیارترین سەختیەگان ک نێچیرڤان بارزانی وەریگرد ئەوەسە ک کوردستان سنوریگ دیار وئارام نەیرێد، ئەوە ک قورسی جیوازیگ خەێدە بان هەرکەسی هالە پۆست وەرپرسایەتی گەورا، و هیلێد هەر پێکهاتەیگ یا هەرێمیگ بخەێدە رەوش شیواشیویگ بی سنور.
ئەراوە، رەفتار وەڕیەوبردن نێچیرڤان ئەرا قەیرانەگان، وەشیوەیگ گەورا نواگیر خراوبویەگانه‌ لە ئیجوور رەوش سنورییگ، لە هەفتەیل وەرین رەخنەی هەر هەسی سەربازییگ ئەرا پارت کرێکاران کوردستان کرد، ئەگەر بوودە چزداینیگ ئەرا تورکیا یا شیوانن ئارامی کوردستان، ولەباوەت ناوچە دابڕیایەگان، خوەی هەمیشە خەێدە هویر بەغداد ک چەتەیل داعش بووشاییە ئەمنیەگان وەکار تیەرن ئەرا ئەوە دزە لەلیانەو بکەن، تا هاوکار بوود لە نواگردن مەترسی.
وەوجوورە ک ئاماژە دایمن، ناکۆکیە سیاسی وئەمنی ویاسایەگان ک دا لە پەوەندیەگان ناوبەین بەغداد و کوردستان، توانا داشت هەر وەرپرسیگ یا حکومەتیگ بڕمنێد، بەڵکم زیرەکی وەڕیەوبردنەگە کە نێچیرڤان دیرێدێ، هێشتەی سیاسه‌ت کەمەو کردن زەرەدەیل وەکار بارێد، بەڵکم لەوەختیگ بەغداد دیاری وەرخودان تورتیگ کردیاد وەختا قەیران وسەختەیەل هاوشیوە دیادە لی، نێچیرڤان بارزانی تەقەلای بەرزەوکردن کوردستان دیاد وەرەو پلەیگ بەرزتر، نەگ لە لایەن بونیاد وپردەیل تەنیا، بەڵکم هەمیش لە وەبەرهاوردن لە روشنهووری و زانست و سەیرانگا و هونەر وئابووری.
جی باسە ک وەپێچەوانەی ئەوانەگ ئووشن ک نێچیرڤان بارزانی سەرکەفتگە لە سیاسەت وەلی لەئابووری هەڵکەفتگە لەوەر رووداوەیل ٢٠١٤ ، ک بەڵگەیل ئەوە دیارخستن ک هەرێم کوردستان لە ساڵ ٢٠٠٦ تا کۆتایی ساڵ ٢٠١٣ ، وەهێزترین ناوند چالاكی بوی لەناوچەگە ، وەشیوەیگ رێژەی ٥٥% لە گشت کارەیل بازرگانی وبەرهەمهاوردن عراق لە کوردستان بوی، وتا ساڵ ٢٠١٣، ١٥ هەزار کۆمپانیای ناوخۆیی وبیگانە روی کردنە کوردستان، لەناویان بڕیگ لە گەوراترین کۆمپانیایل جهانی بوین، وه‌ تایبەت لە باوەت وزە.
ئایا نەبایەسە بەغداد وەچەو رێز تەماشای کوردستان بکەێد ؟ ئەیە وەختیگ جیوازە لە سیمای عراقی- کوردی، ولەوەخت گرنگیگ هاتگە ک بوودە دەرفەتیگ ئەرا خاوەن بڕیارەیل لە بەغداد تا دەس دووسی وبڕوایی دریژبکەن، چوونکە نێچیرڤان بارزانی ها لە کنار ئەودیمەگە ک ئووشێد؛ ئاره‌زومه‌ندیمن ک گشت عراق جوور هەرێم بوود، وئەوەیگ ئەرا هەولێر خوازیمن ئەرا بەغداد پایتەختمان خوازیمنەی.. ئیمە وە دڵ خوەمان تواستیمن بکەفێمنە چوارچیوەی عراقیگ یەکگردگ، و دڵبخوازی خوەمان ئەرا بەغداد هاتیمنەو، لەبنەمای کارکردن لەبان ئەو دەستورە ک زیاتر لە ٨٠% گەل عراق دەنگ ئەرای داگە. ئیمە بەشداریمن لە بونیادنان عراق. سیاسەت بەغداد سیاسەت لەیەک رەسینەوی هاوبەشانە نیە، بەڵکم خوەی سیاسەت زاڵبوین وکۆنتڕۆڵە. قەیرانەگە هاله‌ دروسکردن بڕوایی ناوبەینمان، وەلی بەغداد جوور هاوبەشیگ وه‌لمانا رەفتار نیەکەێد.