چوار ئیوارە وە وەخت عراق.. "فریشتەیلیگ" ساڵانە دە ملیار دۆلار لە یەک گیرفان قووتەودەن
شەفەق نیوز/ گەوراکردن نیە ئەگەر بووشیمن ک باوەت گەندەڵی مەرزە سنوریەگان، ک موستەفا کازمی سەرۆک وەزیەرەیل پەیمان دا وەنواگردنی، یەکیگە لە گەوراترین ریگرەگانە لەنوای ئاڵشتکردن و چاکسازی ک پەیمانی داگە، ئەوە وە شیوەیگ راستەوخۆ خەێدەی رویوەروی بوین '' فریشتەگان '' ک خوەی وەیجوورە بڕیە باڵایان، و سەرکەفتن لەبانیان ئاسان نیە.
حکومەتەیل وەرین وهەمیش حکومەت عادل عەبدولمەهدی، و پەرلەمان عراقی لە ساڵەیل گوزەیشتە تەقەلا دان ئەرا وەدەسگردن ئی باوەتە، وەلی وەبی کاریگ ک باسی بکریەێد، ئەویش لە نووڕستنیگ ئەرا بڕ پویلەیل فرەێگ ک ئی مەرزە سنوریەیلە دەریکەن، ک فرەگەی چوود ئەرا هێزەیل چەکدار و چەتەیل و چەکدار هووزه‌یل، و مەگەر بەش فرە کەمیگی بڕەسێدە گەنجینەی دەوڵەتەگە ک لە دارایی هەڵکەفتگە.
ئیمە باس کەیمن لە گومابوینیگ ک فرە لە سەرچەوەگان مەزەنەی کردنە وە بایی دە ملیار دۆلار، ک مەزەنەیە ئەوەیگ بڕەسێدە گەنجینەی دەوڵەت لەی مەرزەیلە لە چەن مەلیۆن دۆلاریگ زیاتر نیە، و ئەگەر کەرت نەفت لادایمن، داهات مەرزە سنوریەگان وەگەرد سعودیە و ئیران وتورکیا و سوریا و ئوردن و کوەیت، وەگەرد مەرزە ئاسمانیەگان، لە باج و گومرگ، بوودە بەشە گەوراگەی داهات وڵاتەگە، وەگەرد ئەو ملیارەیلە ک تیەێد ئەرا گەنجینەی دەوڵەت لە زیارەت مه‌زاره پیرۆزەگان.
باوەت گەندەڵی مەرزە سنووریەگان رەهەند ناوخۆیی ناسکیگ دیرێد، بیجگە رەهەند هەریمایه‌تییگ ک مەترسیی کەمتر نیە، چوونکە مەرزە سنوریەگان خوەی خاڵ یەکگردنەوەی جوگڕافیە ئەرا عراق لە چواردەوری، ئەرا نموونە، مەرز سەفوان وەگەرد کوەیتەو بەسێدەی، و تڕێبیل وەگەرد ئوردنەو، و عەرعەر وەل سعودیە، و وەلید وەل سوریا، و شیب و مەنزەریە و شەلامچە و زڕباتیە، گەرد ئیرانەو بەسیەێدەو لە ئەولاش ئەو مەرزەیلە ک هەرێم کوردستان وە دەوڵەتەیل هاوسا به‌سێده‌و، و بەندەر بەسرە کە بەسێدەێ وە ئاو خەلیج.
لەی باوەتە، جەمال کۆچەر ئەندام دەسەی دارایی پەرلەمان عراق ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئووشێد: ئامار وردیگ نیە لەباوەت داهات مەرزە سنوریەگان، بەڵکم داهاتەگان مەزەنە کریەن وە ١٠ تا ١٢ ملیار دۆلار ساڵانە، وتیش؛ داهاتە ساڵانیەگان لە ئەو مەرزەیلە ک چوودە ناو گەنجینەی دەوڵەتەگە لە دوو ملیار دۆلار زیاتر نیە، و ئەو پویلەگان ئەرا گیرفان گەندەڵەیل چوود.
لە ئایار گوزەیشتە، باس ژمارەیگ کریا لەی شیوە، ک فازڵ فەتلاوی نوێنەر لە هاوپەیمان فەتح ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: داهاتە راسیەگان لە مەرزە سنوریەگان ساڵانە لە ١٠ ملیار دۆلار فرەترە. وەداخەو ئی پویلەیلە لە بوودجە گشتیەگەی دەوڵەت عراقی تۆمار نەکریاگە، و ئاماژەدا ک مەرزە سنوریەگان تەنیا یەک ملیار دۆلار لە داهاتە ساڵانەگەی دەێدە حکومەتەگە.
مەزەنەیل نا فەرمی ئاماژە دەن ئەرا ئەوە ک پویلە دزیای وگومابویەگان شایەت بڕەسێدە دەور ١٠٠ ملیار دۆلار لە ساڵ ٢٠٠٣ تا ئیسە.
نەگ هەر ئەوە، بەڵکم مەیادە نەجار ئەندام دەسەی ئابووری و وەبەرهەمهاوردن پەرلەمانی لە ووردەکاریەگان ئەرا دویرتر لەوە چگ، ک لە ١٩ی ئایار گوزەیشتە، ئاشکراکرد ک بەشیگ لە مەرزە سنوریەگان، دویای چوار ئیوارە، لە کۆنتڕۆڵ حکومەتەگە دەرچن، واتە دویای دەوامە فەرمیەگە.
و هەمیش وەگورەی ئاشکراکردنەگەی نەجار، مەرز سنووری هەس ک تۆمار نەکریاگە لەلای حکومەت، و ئاماژە دا ک داهاتەیلی ئەرا لایەنەیل سیاسی یا هووزه‌یل چوود.
لە سای ئی پەککەفتن سەختە ک بوودجەی دەوڵەت عراقی وەخوەی دوینێد، و لەوەر بڕیگ هووکار جوور گەندەڵی و زیان پەتای کۆرۆنا، و نائارامی بەرهەمهاوردن نەفت و نرخەیلی، ک باوەت داهات مەرزە سنوریەگان بوودە جوور پەت رزگارکردنیگ ئەرا حکومەت کازمی، و وەرجەیە پەرلەمانتارەیل و پسپۆڕەیل ئابووری داوا لە حکومەتەگە کردن لە کۆنتڕۆڵ کردن لەبان گشت مەرزە سنوریەگان، چوونکە ئەوە باوەت دەسمیەتی عراقە لە وەپشتسەرنان کاریگەری پەککەفتن بوودجەگە.
لە مەوقەی چەوپیکەفتنی وەل کەسەیلیگ لە راگەیانن لە حوزەیران گوزەیشتە، کازمی وت: یه‌سه هەڵمەته‌گه نزیکه ئەرا هاوردنەوەی سەروەری ئەرا مەرزەیل، و ئەوەسا جەنگ وەل فریشتەیل کەیمن.
و دیاری کرد ک ملیارەیل دۆلار ساڵانە زەرەدی لە مەرزەگان هەس، و هەمیش چەتەیل و کۆمەڵەیل و دوومەیل و خاوەن دەسه‌ڵات هەس، ئەوان لە بەشیگ لە مەوقەگان کۆنتڕۆڵ ئەو مەرزەیلە کەن و به‌رژه‌وه‌ندیان كه‌فیده بان بەرژەوەنی دەوڵەت.
شایەت گیچەڵە سەرکیەگەی کازمی ئەوە بوود ک باوەت گەندەڵی مەرزە سنوریەگان کەفێدە ژیر دەسی وەگشت قورسیەگانی، چوونکە رەنگ راسی نەدریاگە ئەرا چەکانن ئی كێڵگەی مینە، تا کار ئی حکومەتە ئاسانەو بکەێد، و وتارەگەی کۆچەر ئەوە دووپات کەێد ک وت: حکومەتەیل لەشوون یەک جدی نەوین لە دژایەتی گەندەڵی و کۆنتڕۆڵ کردن مەرزە سنووریەگان.
ئەولاگەی ک گرنگی کەم نیە لە باوەت مەرزە سنوریەگان، ک ئەگەر دەرەگەی بکوتیەێد شایەت پیچەڵپیچ ئاڵوزی و رویوەڕوی بوین لە کازمی بکەێدەو وەل ئەو هێزەیلە ک زەرەرمەن بوون لە زاڵبوین قەپاڵ ئاشکرایی لەبان مەرزە سنوریەگان، ئەراوە کازمی پاوەن کریاگە وە گرنگی رەسینی ئەرا لەیەک رەسینەوەیگ تایبەت وەل هێزەیل سیاسی وحزبی وپەرلەمانی، وەرجە چگنی ئەرا چەکانن ئەو مینەیل سنووریە. چوونکە بەشیگ لە حزبە سیاسیەگان سودمەنن لە داهات مەرزە سنوریەگان، ئاسان نیە لەبانیان رازیبوون ک وازبارن لە داهاتە پویلیە گرنگەگانی، ئەرا دەسکەفتەیلیگ ک شایەت رواڵه‌تی بوود، و پێشبینی کەێد لە کازمی وە فریودانیگ نزیکەو بوود ئەرایان لە چوارچیوەی بەشبەشەکی، ک لیوا دیارە وە پێچەوانەی بۆچون حکومەت ئیسەس.
وبوودە باوه‌ته پەسەنە جیگرەگە لە نوای کازمی ، ئەگەر ئی نزیکەو بوون یەکلاکەرەوە سەرنەکەفت، ئەرا پەنابردن وە کاریگ فرەتر رووەڕووبوینە، ک مەزەنەیلیگ هەس لە پەنابردن سەرۆک وەزیران وەئەرکدارکردن دەزگای دژەتیرۆر، وە فەرماندەیی عەبدولوەهاب ساعدی، وە گردن مەرزە سنووریەگان، جوور باوەتیگ پەیوەندی وە ئەمن نیشتمانی دیرێد، و پویل ئەرا ریخریاگەیل وهێزەیل بەێد، ک شایەت مەترسی ئەمنی لەبان دەوڵەتەگە دروس بکەێد.
شایەت ئی ریکارە لەی باوەتە، ورەو ئاڵوزی ئەمنی وەگەرد هێزەیل عراقی بوەێد، ک بڕوا هەس گریەبەسی لە بەرژەوەنی وەل ئیرانەو دیرن، ئەگەر هەست کرد وە مەترسی لە داهاتەیلی هه‌رچەن ئەگەر نا یاسایی بویە، وه تایبەت ک ئی هێزەیلە هەست وە قورسایی کارەیل جەخت ئەمریکی لەبانیان دیرن، و لەبان ئیران هاوپەیمانەگەی، لە چوارچیوەی سیاسەت گشتی لە وەڕەوبەرایەتیە ئەمریکیەگە، لە هەوڵادانی ئەرا خنکانن ئیران لە روی ئابووری.
کۆچەر لەی باوەتە ئووشێد: چارەسەرکردن باوەت مەرزە سنووریەگان نیکریەێد، مەگەر لە ری گیرهاورن وەڕیەوبردن مەرزەگان وەدەس دەوڵەت، و به‌شداری هێزیگ سەربازی وەتوانا ئەرا نواگردن گەندەڵەیل، وئاڵشتکردن سیستم کار لە دەسی ئەرا ئەلیکتڕۆنی، و ئاڵشتکردن ئەو کادرەیلە لە مەرزەگان وەشیوەی نۆڕە.
لەی چوارچیوە، کۆبونەوەیگ بەسیا ناوبەین کازمی و عومەر وائلی وەرپرس دەزگای مەرزە سنووریەگان، و رێککەفتن لەبان ریکارەیل کۆنتڕڵ کردن مەرزەگان، لە ری توکمەکردن میکانزم کارەگە و داناین پلانەیلیگ وەرەو پشتگیری داهاتەیل، و قەیەغەی دەسوەردان هەر لایەنیگ دەیشتەکی وەئامانج دەسکاریکردن لە داهاتەیل دەوڵەت.
وەرجەیە دەزگای مەرزە سنووریەگان لە ئەیلول گوزەیشتە وەڵام قسەیل کۆچەر دا، وەپی ئاماژەدا ک بەشیگ لە مەرزە سنووریەگان هالە ژیر کۆنتڕۆڵ میلیشاگان دویای کۆتایی دەوام فەرمی فەرمانبەرەیل، و دەزگاگە لەو مەوقە باسکرد ک گشت مەرزە سنووریە فیدڕاڵیەگان، دەیشتی و دەریایی وئاسمانی، هالە کۆنتڕۆڵ دەزگای مەرزە سنووریەگان، بیجگە مەرزەیل هەرێم کوردستان، چوونکە نیە ژیر دەسه‌ڵات حکومەت فیدڕاڵی.
واتە، کازمی ناچار بوود ئەرا داناین دەزگای دژەتیرۆر ئەگەر وەی ریە پابەندبوی، لە رویوەروی بوینیگ راستەخۆ وەل میلیشیایه‌یل سەروە ئیران، جوور ئەوەگ بوی لە شەو هەڵمەتەگە لە مانگ گوزەیشتە، و کومەڵە چەکداریگ سەروە کەتایب حزبولڵای عراقی، كەشوهەوایگ لە ئاڵۆزی تەقانەو لە بەغداد ئەرا چەن رووژیگ، لە کۆتایی كازمی كوشش فرەیگ كرد ئەرا دانیشتن ئاشتەوبوین ورازیکردن ناوبەین دەزگاگە و کەتایب.
هەمیش زانیاری هەس ک شانەی وەڕیەوبردن قەیرانەگە، خەریکە دروس بوود تا نوێنەر لە وەزارەت وەرگری و ناوخۆ و دارایی و هەمیش دەزگای هەواڵگیری لەناوی بوود، ئەرا گردن مەرزە سنوریەگان.
وەگەرد ئەوەیش، ئەرکەگە ئاسان نیە، و ووردەکاری فرەیگ خوازێد، کازمی شارەزایە، بەڵکم ئەنجامەگانی مسۆگەر نیە. وەلی، ئەحمەد مەلا تەڵال قسەکەر وەناو حکومەتەگە، وەی دویاییە وت: حکومەت کازمی کارکەێد ئەرا چەسپانن سەروەری دەوڵەتەگە لەبان ئەو مەرزەیلە.
هەمیش لایەنیگ تر هەس ئەرا ئی باوەتە، ک ناسکیەگەی کەمتر نیە، و ئەویش پەیوەندیدارە وە ئەو مەرزە سنووریەیلە ک دەسه‌ڵاتەیل هەرێم کوردستان وەڕیەو بەن، ئیجا، لە ریکارەیل کازمی دەربارەی مەرزەگان، شایەت ناکۆکییگ وەل حکومەت هەولێر دروس بکەێد، ک سەرپەرشتی کەێد لەبان مەرزە سنووریەگان وەگەرد تورکیا و ئیران، و ئەو مەرزەیلە وەگەرد سنوور ئیران جوور حاجی عمران و پاشماخ و پەرویزخان.
ئاژانس شەفەق نیوز، وەی دویاییە، لە سەرچەوەیگ لە حکومەت هەرێم کوردستان قسەیگ بڵاوکرد ک حکومەت هەولێر ئامادەیە ئەرا گفتوگۆکردن وەل بەغداد لەباوەت دەسه‌ڵاتداری مەرزە سنووریەگان، وەمەرجیگ ک حکومەت عراقی بتوه‌نێد کۆنتڕۆڵ راسی ئەو مەرزو فڕۆکەخانە وبەندەریەل بکەێد، و سەرچەوەگە دیاریکرد ک حکومەت هەرێم ئامادەیە ئەرا باسکردنیگ یاسایی لەی باوەتە، وشیوەیگ ک ماف گەلەگەمان دابین بکریەێد.
لە راسی، قسەکردن دەربارەی ئەو مەرزە سنووریەیلە ک دەسه‌ڵاتەیل هەرێم وەڕیەوبەن، هەمیش پەیوەندی دیرێد وە یەکلاکردنەوەی باوەتە جی ناکۆکیەگان ک گیرهاتنە وەگەرد بەغداد، لەلیان چارەسەرکردن ناکۆکیە داراییەگان و داهات نەفت و مووچەی فەرمانبەرەیل و مادەی ١٤ لە دەستور و کۆنتڕۆڵ کردن ناوچە دابڕیایەگان، ک گشتی ریگری دروس کەێد لەنوای گفتوگوی ناوبەین هەولێر و بەغداد لە وەرجە چەن مانگیگ، ئەگەر باوەت مەرزە سنووریەگان ئیسە خریا بانی وەبی حساب و كتاو ، له‌وانه‌س چارەسەریەگە بکەێدە ئامانج نەگ ئاڵوزی.
